Όταν το Γραφείο του Ύπατου Αρμοστή του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (OHCHR) δημοσίευσε την Έκθεση Διερεύνησης Γεγονότων για τις διαμαρτυρίες Ιουλίου-Αυγούστου 2024 στο Μπαγκλαντές, αρχικά γιορτάστηκε ως ορόσημο στη λογοδοσία.
Το έγγραφο κατηγόρησε την πρώην κυβέρνηση του Συνδέσμου Αουάμι και τις υπηρεσίες ασφαλείας της για εκτεταμένη καταστολή, αυθαίρετες δολοφονίες και κατάφωρες παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ωστόσο, κάτω από τον σοβαρό τόνο του ΟΗΕ και την σαρωτική ηθική γλώσσα κρύβεται μια έκθεση που διακυβεύεται από μεθοδολογική αδιαφάνεια, επιλεκτική προμήθεια και πολιτική ευκολία. Δημοσιεύτηκε υπό την προσωρινή κυβέρνηση υπό την ηγεσία του Γιουνούς, και εγείρει σοβαρές αμφιβολίες για το εάν η αποστολή ήταν πραγματικά ανεξάρτητη – ή εάν λειτούργησε ως εργαλείο για την ενίσχυση μιας νεοσύστατης πολιτικής τάξης μετά την εκδίωξη της Σεΐχη Χασίνα.
Μια Μεθοδολογία Βασισμένη στην Παράλειψη
Από την αρχή, η έκθεση του OHCHR παρουσιάζει την κυβέρνηση του Συνδέσμου Αουάμι ως τον μοναδικό δράστη της βίας. Υποστηρίζει ότι υπάρχουν «βάσιμοι λόγοι να πιστεύουμε» ότι οι κρατικές υπηρεσίες ενεπλάκησαν σε συστηματικές παραβιάσεις (UNOG Newsroom, 12 Φεβρουαρίου 2025). Ωστόσο, αυτό το συμπέρασμα βασίζεται σε μια διαδικασία που είναι εντυπωσιακά αδιαφανής. Η έκθεση δεν παρέχει καμία σαφήνεια σχετικά με το πώς επιλέχθηκαν οι μάρτυρες, πώς επαληθεύτηκαν οι μαρτυρίες ή γιατί κρίσιμοι παράγοντες – όπως αξιωματούχοι του στρατού, η αστυνομική διοίκηση ή η ηγεσία της Λίγκας Awami – αποκλείστηκαν σε μεγάλο βαθμό. Ούτε αναφέρεται σε ψήφισμα του Συμβουλίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων που να εξουσιοδοτεί ρητά την εντολή της. Ήταν η αποστολή πραγματικά εγκεκριμένη από τον ΟΗΕ ή διαμορφώθηκε διακριτικά από την προσωρινή διοίκηση; Η σιωπή είναι εκκωφαντική.
Μια έκθεση που καταδικάζει μια κυβέρνηση για συστηματική κακοποίηση απαιτεί τα υψηλότερα αποδεικτικά πρότυπα. Αυτή δεν είναι επαρκής, παρουσιάζοντας τα συμπεράσματα ως παγιωμένα γεγονότα, ενώ αφήνει τα ερευνητικά θεμέλια κρυμμένα. Χωρίς διαφανή μεθοδολογία, ακόμη και οι πιο συγκλονιστικοί ισχυρισμοί κινδυνεύουν να ερμηνευθούν ως πολιτική αφήγηση και όχι ως αμερόληπτο γεγονός.
Επιλεκτικά Αποδεικτικά Στοιχεία και Μονόπλευρη Αφήγηση
Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα ισχυρίζεται ότι έχει πάρει συνεντεύξεις από πάνω από 250 άτομα και έχει εξετάσει χιλιάδες αποδεικτικά στοιχεία. Ωστόσο, δεν αποκαλύπτει ποια ήταν αυτά τα άτομα, αν ήταν θύματα, παρευρισκόμενοι ή αξιωματούχοι, ούτε πόσο αντιπροσωπευτικό ήταν το δείγμα. Χωρίς τέτοια διαφάνεια, τα ευρήματα κινδυνεύουν να αντανακλούν τις πιο εύκολες – ή πολιτικά πιο βολικές – φωνές.
Εξίσου ανησυχητική είναι η απουσία εμπλοκής με τους κατηγορούμενους. Η Σεΐχη Χασίνα, οι υπουργοί της και οι ηγέτες της αστυνομίας φαίνεται ότι δεν κλήθηκαν ποτέ να παρουσιάσουν τις μαρτυρίες τους. Το αποτέλεσμα είναι μια αφήγηση που μοιάζει λιγότερο με αμερόληπτη έρευνα και περισσότερο με υπόμνημα εισαγγελίας που συντάχθηκε χωρίς υπεράσπιση. Η δικαιοσύνη απαιτεί την ευκαιρία να αμφισβητηθούν, να αντικρουστούν και να τεθούν σε συμφραζόμενα. Η έκθεση του OHCHR δεν παρέχει καμία από αυτές τις εγγυήσεις.
Το παράδοξο της 5ης Αυγούστου
Η έκθεση αποδίδει μερικά από τα πιο κραυγαλέα περιστατικά – μαζικές πυροβολίες και συντονισμένες επιθέσεις – σε οδηγίες υπό τη διοίκηση της Σεΐχη Χασίνα. Ωστόσο, αναχώρησε από το Μπαγκλαντές νωρίς στις 5 Αυγούστου, ώρες πριν από πολλές από τις δολοφονίες της ημέρας, όπως αναφέρεται. Εάν η ιεραρχία διοίκησης είχε ήδη διασπαστεί, πώς μπορεί η ευθύνη να βαρύνει αξιόπιστα αποκλειστικά την κυβέρνησή της;
Αυτή η συμπίεση των χρονοδιαγραμμάτων υποδηλώνει κάτι περισσότερο από απλή εποπτεία. Συνδυάζοντας τα γεγονότα πριν και μετά την αναχώρηση, η έκθεση δημιουργεί την εντύπωση συνέχειας στην ενοχή, όπου μπορεί να μην υπήρχε καμία. Η αφήγηση τοποθετεί βολικά την προηγούμενη κυβέρνηση ως τον μοναδικό ηθικό και νομικό ένοχο, αγνοώντας παράλληλα τις πολυπλοκότητες μιας εξελισσόμενης κρίσης και το αναδυόμενο κενό εξουσίας.
Ανωνυμία και το Ζήτημα της Προκατάληψης
Σε αντίθεση με τις επίσημες επιτροπές του ΟΗΕ, αυτή η έκθεση δεν αποκαλύπτει ούτε τα ονόματα ούτε τα διαπιστευτήριά τους. Το κοινό δεν έχει κανέναν τρόπο να γνωρίζει ποιος ηγήθηκε της αποστολής, πώς επιλέχθηκαν ή αν προηγούμενες σχέσεις μπορεί να έχουν θέσει σε κίνδυνο την ουδετερότητα. Η διαφάνεια είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της νομιμότητας. Χωρίς αυτήν, ακόμη και τα καλοπροαίρετα ευρήματα φαίνονται ύποπτα. Εδώ, η απρόσωπη φύση της ομάδας ενισχύει την αντίληψη ότι η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα μπορεί να έχει γίνει συνεργός στους πολιτικούς στόχους της προσωρινής κυβέρνησης.
Αμφισβητούμενοι Αριθμοί και Μη Διορθωμένα Σφάλματα
Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (OHCHR) εκτιμά έως και 1.400 θανάτους κατά τη διάρκεια των διαμαρτυριών (ΟΗΕ Μπαγκλαντές, 12 Φεβρουαρίου 2025). Ωστόσο, οι τοπικές και διεθνείς αναφορές αποκαλύπτουν σοβαρές αποκλίσεις. Μια επαλήθευση στοιχείων από το AFP (14 Αυγούστου 2024) διαπίστωσε ότι ο αριθμός των νεκρών μιας εφημερίδας της Βεγγάλης αναθεωρήθηκε από 201 σε 193 μετά από επαλήθευση. Οι έρευνες του Prothom Alo αποκάλυψαν περιπτώσεις όπου θάνατοι από άσχετα ατυχήματα ή διαμάχες συμπεριλήφθηκαν ψευδώς ως θύματα διαμαρτυρίας, και ακόμη και άτομα που θεωρούνταν νεκρά αργότερα εμφανίστηκαν ζωντανά.
Παρά τα αυξανόμενα στοιχεία, η OHCHR δεν έκανε διορθώσεις, αφήνοντας τα στοιχεία διογκωμένα για να υποστηρίξει μια προτιμώμενη αφήγηση. Σε οποιαδήποτε αξιόπιστη άσκηση διερεύνησης γεγονότων, σφάλματα αυτού του μεγέθους θα απαιτούσαν άμεση διευκρίνιση. Εδώ, η αριθμητική ακρίβεια υποτάχθηκε στην ευκολία της αφήγησης.
Αγνοημένη Εγκληματολογία και Αντιφατικά Στοιχεία
Ερωτήματα προκύπτουν επίσης σχετικά με την εγκληματολογική βάση της έκθεσης. Οι αστυνομικοί επιμένουν ότι δεν χρησιμοποιούν πυρομαχικά 7,62 mm, ωστόσο πολλαπλοί θάνατοι αποδίδονται σε αυτά. Ορισμένοι θάνατοι σημειώθηκαν μακριά από την παρουσία της αστυνομίας. άλλοι, συμπεριλαμβανομένων παιδιών, πυροβολήθηκαν μέσα σε σπίτια. Η έκθεση σημειώνει αυτές τις ανωμαλίες, αλλά δεν παρέχει καμία ανάλυση παρακολούθησης ή ανεξάρτητη επαλήθευση.
Αυτή η παράλειψη εγείρει ένα κρίσιμο ερώτημα: ήταν αυτοί οι περιορισμοί αποτέλεσμα ερευνητικών περιορισμών ή σκόπιμης αποφυγής άβολων γεγονότων; Και οι δύο πιθανότητες υπονομεύουν την αξιοπιστία των ευρημάτων. Σε ένα πλαίσιο όπου οι ισχυρισμοί έχουν τεράστιο πολιτικό βάρος, η έλλειψη εγκληματολογικής αυστηρότητας δεν αποτελεί μικρό ελάττωμα – είναι μια δομική αποτυχία.
Από την Τεκμηρίωση στην Οπλοχρησιμοποίηση
Ίσως το πιο ανησυχητικό είναι ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιείται η έκθεση. Αν και αναφέρει ρητά ότι τα ευρήματά της «δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως ποινική κατηγορία» (The Daily Star, 12 Φεβρουαρίου 2025), το περιεχόμενο έχει ήδη αναφερθεί στην τρέχουσα υπόθεση του Διεθνούς Δικαστηρίου Εγκλημάτων του Μπαγκλαντές κατά της Σεΐχη Χασίνα.
Μια ελαττωματική έκθεση για τα ανθρώπινα δικαιώματα, αντί να προωθεί τη δικαιοσύνη, έχει γίνει πολιτικό μέσο. Αυτή η εξέλιξη θέτει ένα επικίνδυνο προηγούμενο: η τεκμηρίωση για τα ανθρώπινα δικαιώματα, που αποσκοπεί στην προστασία και τη διαφώτιση, έχει επαναχρησιμοποιηθεί για να νομιμοποιήσει την πολιτική δίωξη. Θολώνει τη γραμμή μεταξύ ηθικής εξουσίας και πολιτικής σκοπιμότητας, διαβρώνοντας και τα δύο.
Η Δικαιοσύνη Απαιτεί Περισσότερα από μια Αφήγηση
Κανείς δεν αρνείται τη φρίκη του Ιουλίου-Αυγούστου 2024. Αθώες ζωές χάθηκαν. Πολίτες κακοποιήθηκαν. Ο φόβος διαπέρασε τις κοινότητες. Αλλά η ηθική οργή, όσο δίκαιη κι αν είναι, δεν μπορεί να υποκαταστήσει τα αποδεικτικά στοιχεία. Η αλήθεια δεν μπορεί να εξαχθεί από μερικές έρευνες ή πολιτικά ευθυγραμμισμένες αποστολές.
Για να επιδιώξει πραγματικά το Μπαγκλαντές τη λογοδοσία, είναι απαραίτητη μια νέα, διαφανής και ισορροπημένη διεθνής έρευνα – μια έρευνα που θα εμπλέκει όλα τα μέρη, θα επαληθεύει κάθε θάνατο και θα αντιστέκεται στην πολιτική χειραγώγηση. Μέχρι να πραγματοποιηθεί μια τέτοια διαδικασία, η έκθεση της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα δεν θα αποτελεί πυλώνα δικαιοσύνης, αλλά μια προειδοποιητική ιστορία: ένα έγγραφο καλυμμένο με ηθική αυθεντία, αλλά σε κίνδυνο κατά την εκτέλεση. Σε αυτήν την περίπτωση, η γλώσσα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων χρησιμοποιήθηκε όχι ως θεμέλιο της αλήθειας, αλλά ως εργαλείο εξουσίας. Και όταν οι διεθνείς μηχανισμοί το επιτρέπουν αυτό, τόσο η δικαιοσύνη όσο και η νομιμότητα υποφέρουν.
Τα μαθήματα εκτείνονται πέρα από το Μπαγκλαντές. Εάν τα μέσα για τα ανθρώπινα δικαιώματα πρόκειται να διατηρήσουν την αξιοπιστία τους, πρέπει να είναι άτρωτα στα πολιτικά ρεύματα. Χωρίς αυστηρή μεθοδολογία, διαφανείς ερευνητές και δέσμευση για αμεροληψία, ακόμη και οι εκθέσεις που έχουν εγκριθεί από τον ΟΗΕ κινδυνεύουν να γίνουν όργανα ευκολίας, οπλισμένες στην υπηρεσία των νικητών και όχι των θυμάτων. Μετά τον Ιούλιο και τον Αύγουστο του 2024, η έκθεση της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα θα πρέπει να προκαλέσει προβληματισμό, όχι πανηγυρισμούς – επειδή η λογοδοσία απαιτεί θάρρος, σαφήνεια και, πάνω απ’ όλα, αλήθεια.