Η πρόσφατη δολοφονία ενός ζευγαριού στο Μπαλουχιστάν, που καταγράφηκε σε βίντεο και κυκλοφόρησε ευρέως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, έφερε για άλλη μια φορά στο προσκήνιο το σκοτεινό, επίμονο στίγμα των δολοφονιών «τιμής» στο Πακιστάν.
Το βίντεο, το οποίο δείχνει το ζευγάρι να πυροβολείται εν ψυχρώ, δεν είναι μόνο τρομακτικό – είναι εμβληματικό της βαθιά ριζωμένης πατριαρχίας και των συστημικών αποτυχιών του δικαστικού συστήματος της χώρας που συνεχίζουν να επιτρέπουν τέτοια βία.
Παρά τις δεκαετίες καταδίκης και τις σποραδικές νομικές μεταρρυθμίσεις, οι δολοφονίες τιμής παραμένουν μια βάναυση και ανησυχητικά κοινή πραγματικότητα σε πολλά μέρη του Πακιστάν.
Ο όρος «τιμή» γίνεται ένα βολικό μανδύα για τη δολοφονία, που χρησιμοποιείται συχνά για να δικαιολογήσει την εκτέλεση γυναικών – και συχνά ανδρών – των οποίων οι επιλογές αψηφούν τους άκαμπτους ηθικούς κώδικες που ορίζουν οι συντηρητικές οικογένειες, φυλές ή κοινότητες.
Μια κουλτούρα ελέγχου και βίας
Στην καρδιά της επιδημίας των δολοφονιών τιμής βρίσκεται ένα πολιτισμικό πλαίσιο που βλέπει τις γυναίκες όχι ως άτομα, αλλά ως θεματοφύλακες της ανδρικής και οικογενειακής τιμής.
Οποιαδήποτε διεκδίκηση αυτονομίας —είτε πρόκειται για θέματα γάμου, ενδυμασίας, εκπαίδευσης ή συναναστροφής— μπορεί να ερμηνευτεί ως πρόκληση άξια τιμωρίας.
Η δολοφονία γυναικών στο όνομα της τιμής έχει λιγότερο να κάνει με τη θρησκεία και περισσότερο με τον έλεγχο.
Οι κανόνες είναι άγραφοι αλλά σαφώς κατανοητοί: μια γυναίκα δεν πρέπει να αγαπά ελεύθερα, δεν πρέπει να παρακούει, δεν πρέπει να ντροπιάζει την οικογένειά της. Αν το κάνει, το αίμα της μπορεί να χυθεί, και σε πολλές περιπτώσεις, ατιμώρητα.
Και οι άνδρες πέφτουν θύματα αυτής της στρεβλής ηθικής λογικής. Στην περίπτωση του Μπαλουχιστάν, ο άνδρας σύντροφος πλήρωσε και με τη ζωή του, μια αντανάκλαση της πεποίθησης ότι και τα δύο μέρη σε τέτοιες σχέσεις πρέπει να τιμωρηθούν για να «αποκατασταθεί» η τιμή.
Ο νόμος ως θεατής
Το νομικό σύστημα του Πακιστάν είναι από καιρό συνένοχο —μερικές φορές παθητικά, μερικές φορές ενεργά— στην άνθηση τέτοιων εγκλημάτων.
Οι νόμοι Qisas και Diyat, οι οποίοι επιτρέπουν στις οικογένειες των θυμάτων να συγχωρούν τους δολοφόνους ή να δέχονται αποζημιώσεις, έχουν συχνά οδηγήσει οικογένειες να συγχωρούν τους δράστες, ειδικά όταν ο δολοφόνος και το θύμα ανήκουν στο ίδιο νοικοκυριό.
Αυτό το νομικό κενό μετατρέπει τα εγκλήματα τιμής σε «ιδιωτικά» οικογενειακά ζητήματα, όπου η δικαιοσύνη καθίσταται διαπραγματεύσιμη.
Παρόλο που έχουν γίνει τροποποιήσεις στον νόμο, συμπεριλαμβανομένου ενός νομοσχεδίου του 2016 που στόχευε στο κλείσιμο αυτών των κενών, η εφαρμογή ήταν αδύναμη και η επιβολή ήταν ανομοιογενής.
Στις περισσότερες αγροτικές περιοχές, παράλληλα συστήματα δικαιοσύνης, όπως οι τζίργκα και τα φυλετικά συμβούλια, εξακολουθούν να ασκούν έλεγχο, επιβάλλοντας εξωδικαστικές ποινές και προστατεύοντας τους δράστες.
Η αστυνομία, σε πολλές περιπτώσεις, είναι απρόθυμη ή ανίκανη να αμφισβητήσει αυτές τις δομές.
Στο περιστατικό του Μπαλουχιστάν, είναι ενδεικτικό ότι το βίντεο έγινε viral πριν οι αρχές αντιδράσουν.
Αυτό το επαναλαμβανόμενο μοτίβο – όπου η οργή στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης προηγείται της νομικής δράσης – εκθέτει την αδράνεια του κράτους και των υπηρεσιών επιβολής του νόμου.
Η δικαιοσύνη, σε πολλές τέτοιες περιπτώσεις, είναι στην καλύτερη περίπτωση αντιδραστική και στη χειρότερη επιλεκτική.
Φυλετικοί κανόνες έναντι συνταγματικών δικαιωμάτων
Η ένταση μεταξύ των φυλετικών κωδίκων και των συνταγματικών δικαιωμάτων βρίσκεται στην καρδιά του διλήμματος διακυβέρνησης του Πακιστάν.
Σε μέρη όπως το Μπαλουχιστάν, το Σιντ, το Χιμπέρ Παχτούνκβα και το Νότιο Παντζάμπ, ο φυλετισμός υπερισχύει του κράτους δικαίου.
Εδώ, η πατριαρχική τιμή είναι ιερή και η διαφωνία θεωρείται προδοσία.
Οι γυναίκες που κλέβονται ή παντρεύονται χωρίς συναίνεση θεωρούνται όχι μόνο επαναστάτριες αλλά και απειλές για την κοινωνική τάξη.
Ακόμα και όταν ο νόμος απαγορεύει τέτοιες πρακτικές, η επιβολή του νόμου παρεμποδίζεται από έναν συνδυασμό πολιτικής σκοπιμότητας, θρησκευτικού συντηρητισμού και θεσμικού φόβου.
Πολλοί πολιτικοί φοβούνται την αποξένωση ισχυρών φυλετικών ή φεουδαρχικών ελίτ που χρησιμεύουν ως τράπεζες ψήφων τους.
Το αποτέλεσμα είναι ένα σύστημα που ανέχεται το απαράδεκτο – ένα σύγχρονο έθνος που εξακολουθεί να είναι παγιδευμένο στις σκιές της μεσαιωνικής δικαιοσύνης.
Η προσοχή των μέσων ενημέρωσης ως δίκοπο μαχαίρι
Το γεγονός ότι η δολοφονία του ζευγαριού του Μπαλουχιστάν βιντεοσκοπήθηκε και κοινοποιήθηκε ευρέως έχει προκαλέσει σπάνια εθνική προσοχή.
Αλλά η viral φύση του βίντεο αντικατοπτρίζει επίσης μια ανατριχιαστική κανονικοποίηση της βίας. Το γεγονός ότι κάποιος ένιωσε αρκετά το θάρρος ώστε να καταγράψει και να μεταδώσει αυτή την πράξη υποδηλώνει όχι μόνο έλλειψη φόβου δίωξης, αλλά και μια ανησυχητική αίσθηση δικαιοσύνης.
Σε τέτοιες περιπτώσεις, η κάμερα γίνεται τόσο εργαλείο αποκάλυψης όσο και όπλο εκφοβισμού.
Για κάθε έγκλημα που καταγράφεται σε βίντεο, αμέτρητα άλλα παραμένουν κρυμμένα, σιωπηλά επιδοκιμασμένα από τις κοινότητες και αγνοημένα από το κράτος.
Ο ρόλος των μέσων ενημέρωσης, αν και κρίσιμος για την ευαισθητοποίηση, δεν μπορεί να υποκαταστήσει ένα σύστημα δικαιοσύνης που ενεργεί γρήγορα, ανεξάρτητα και χωρίς προκατάληψη.
Ένα μοτίβο ατιμωρησίας
Αυτή η δολοφονία δεν είναι μεμονωμένο γεγονός. Σύμφωνα με την Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Πακιστάν (HRCP), εκατοντάδες γυναίκες δολοφονούνται κάθε χρόνο σε εγκλήματα τιμής.
Τα πραγματικά στοιχεία είναι πιθανώς υψηλότερα, καθώς πολλές περιπτώσεις δεν αναφέρονται ή καταγράφονται ψευδώς ως αυτοκτονίες ή ατυχήματα.
Οι δράστες, συχνά στενοί συγγενείς, σπάνια καταδικάζονται.
Οι μάρτυρες αρνούνται να καταθέσουν, η αστυνομία συχνά κάνει τα στραβά μάτια και οι οικογένειες συνωμοτούν για να συγκαλύψουν.
Ολόκληρο το σύστημα, από την πρώτη έκθεση πληροφοριών (FIR) μέχρι την τελική ετυμηγορία, είναι γεμάτο με παραθυράκια και τοπικές πιέσεις.
Στις λίγες υποθέσεις που φτάνουν στο δικαστήριο, οι μεγάλες καθυστερήσεις, η έλλειψη αποδεικτικών στοιχείων και η αδύναμη δίωξη οδηγούν σε απαλλαγές.
Αυτή η κουλτούρα ατιμωρησίας ενισχύει την ιδέα ότι οι δολοφονίες τιμής είναι πέρα από το πεδίο εφαρμογής του νόμου – ότι είναι, κατά κάποιο τρόπο, κατανοητές ή συγχωρήσιμες.
Οι γυναίκες ως ιδιοκτησία
Πίσω από όλα αυτά βρίσκεται η βαθιά ριζωμένη αντίληψη ότι οι γυναίκες είναι ιδιοκτησία – πρώτα των πατέρων τους, μετά των συζύγων τους και αργότερα των γιων τους.
Μια γυναίκα που κάνει τις δικές της επιλογές δεν θεωρείται ως πολίτης που ασκεί δικαιώματα, αλλά ως περιουσία που έχει καταπατηθεί.
Αυτή η απανθρωποποίηση επιτρέπει σε ολόκληρες κοινότητες να συμμετέχουν ή να ανέχονται τέτοιες δολοφονίες.
Σε πολλές περιπτώσεις, οι δράστες δεν τρέπονται σε φυγή. Στέκονται περήφανοι, πιστεύοντας ότι έχουν κάνει το ηθικά σωστό.
Η κοινωνία, σε μεγάλα μέρη του Πακιστάν, δεν τους ντροπιάζει. Ντροπιάζει το θύμα.
Ο φόβος μήπως χαρακτηριστούν ως άτιμες οδηγεί τις οικογένειες να ενεργούν με θανατηφόρα πρόθεση.
Οι κόρες παντρεύονται νωρίς, συχνά παρά τη θέλησή τους. Η εκπαίδευση στερείται.
Η κινητικότητα περιορίζεται. Όλα στο όνομα της προστασίας της τιμής – μια έννοια της οποίας το βάρος πέφτει σχεδόν αποκλειστικά στους γυναικείους ώμους.
Εθνική οργή, τοπική σιωπή
Η αντίφαση μεταξύ εθνικής οργής και τοπικής σιωπής είναι ένα καταδικαστικό κατηγορητήριο για την διασπασμένη ηθική πυξίδα του Πακιστάν.
Το αστικό Πακιστάν, με την μορφωμένη μεσαία τάξη και τον ακτιβισμό στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, εκφράζει αποστροφή. Αλλά το αγροτικό Πακιστάν, όπου κυριαρχούν οι παραδοσιακές νόρμες, συχνά αντιμετωπίζει τέτοια εγκλήματα με αμφιθυμία, ή, χειρότερα, με επιδοκιμασία.
Αυτή η αποσύνδεση μεταξύ της προοδευτικής ρητορικής και της οπισθοδρομικής πραγματικότητας βρίσκεται στον πυρήνα του προβλήματος.
Οι νόμοι που ψηφίζονται στην Ισλαμαμπάντ δεν μεταφράζονται αυτόματα σε προστασία στην εσωτερική Σιντ ή στο απομακρυσμένο Μπαλουχιστάν. Η δικαιοσύνη δεν είναι απλώς θέμα νομοθεσίας – είναι θέμα επιβολής και, πιο ουσιαστικά, κοινωνικού μετασχηματισμού.
Ένας καθρέφτης για το έθνος
Η δολοφονία του ζευγαριού στο Μπαλουχιστάν, που τώρα έχει εντυπωθεί στη δημόσια συνείδηση μέσω ενός viral βίντεο, είναι κάτι περισσότερο από μια απλή τραγωδία.
Είναι ένας καθρέφτης – που αντανακλά ένα έθνος διχασμένο ανάμεσα στη νεωτερικότητα και την παράδοση, ανάμεσα στον νόμο και τον φυλετισμό, ανάμεσα στη δικαιοσύνη και τον έλεγχο.
Οι δολοφονίες τιμής δεν είναι ένα περιθωριακό ζήτημα. Είναι μια συστημική μάστιγα, βαθιά ριζωμένη στα πολιτιστικά, νομικά και πολιτικά πλαίσια του Πακιστάν.
Μέχρι να αναγνωριστεί αυτό – όχι με συμβολική οργή αλλά με ακλόνητη ενδοσκόπηση – τέτοιες φρικαλεότητες θα συνεχιστούν.
Και κάθε φορά που μια γυναίκα ή ένας άντρας πυροβολείται για αγάπη, για ελευθερία ή επειδή τόλμησε να επιλέξει, δεν θα είναι απλώς ένας θάνατος. Θα είναι μια υπενθύμιση των ελευθεριών που στερήθηκαν, των ζωών που κλάπηκαν και της δικαιοσύνης που δεν ήρθε ποτέ.