Η προστασία των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας στην εποχή του ΑΙ και του ChatGPT μπορεί να σταθεί ή μήπως είναι μια φενάκη; Υπάρχουν επαρκή νομικά μέσα προστασίας των πολιτών απέναντι στην εκρηκτική άνθηση της τεχνολογίας η οποία, πέρα από τα οφέλη που αναμφίβολα προσφέρει, μπορεί να αποβεί και εξαιρετικά επικίνδυνη για τα πνευματικά τους δημιουργήματα ή μήπως πρόκειται για μια νομοθετική απόπειρα που φέρει υψηλές πιθανότητες αποτυχίας, ήδη εν τη γενέσει της; Και τελικώς, ποια είναι η στάση της ελληνικής έννομης τάξης απέναντι σε προσβολές πνευματικής ιδιοκτησίας, που συντελούνται σε καθημερινή βάση;
Πρώτα απ’ όλα, το κρίσιμο ερώτημα εντοπίζεται στα εννοιολογικά χαρακτηριστικά της προσβολής, που στοιχειοθετούν την βλάβη και εν συνεχεία ενεργοποιούν τα μέσα της παρεχόμενης νομικής προστασίας. Τόσο η ελληνική νομολογία όσο και η θεωρία θεωρούν ότι ως προσβολή εννοείται κάθε πράξη που έχει αντικείμενο και περιεχόμενο όμοιο με εκείνο το αντικείμενο και περιεχόμενο της πνευματικής ιδιοκτησίας, στο βαθμό που απολαμβάνουν έννομη προστασία, υπό την προϋπόθεση ότι η συγκεκριμένη πράξη δεν διενεργείται από τον δικαιούχο ή με την παροχή της δικής του συναίνεσης. Από την παράνομη, σκόπιμη και αθέμιτη οικειοποίηση και δημοσίευση έργου ή τμήματος αυτού, χωρίς την κατονομασία της συγκεκριμένης πηγής έως την τηλεφόρτωση έργων (downloading) ο διαδικτυακός κόσμος προσφέρει μια σειρά από παραδειγματικές περιπτώσεις κατά τις οποίες τα πνευματικά δικαιώματα είναι έκθετα σε ποικίλες προσβολές.
Παρόλα αυτά, αν και εκ πρώτης όψεως τα πράγματα φαντάζουν δυσοίωνα, τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας δεν είναι σαφώς απροστάτευτα. Το πλέγμα της προστασίας στη χώρα μας καθορίζεται αφενός από το δικαίωμα οικονομικής εκμετάλλευσης (περιουσιακό δικαίωμα) και αφετέρου από το δικαίωμα προστασίας που ενυπάρχει ανάμεσα στο δημιουργό και το έργο του (ηθικό δικαίωμα). Ιδιαίτερα κρίσιμες μάλιστα είναι οι εξουσίες που έχει ο δημιουργός ως προς την αξιοποίηση των περιουσιακών του δικαιωμάτων, και ακριβέστερα εκείνες εξουσίες (δικαιώματα) με τις οποίες μπορεί «να επιτρέπει ή να απαγορεύει την εγγραφή και αναπαραγωγή του έργου του, τη μετάφραση, διασκευή, προσαρμογή ή άλλη μετατροπή, τη διανομή όσον αφορά στο πρωτότυπο ή στα αντίτυπα (αντίγραφα) του έργου του, την εκμίσθωση και τον δημόσιο δανεισμό, τη δημόσια εκτέλεση του έργου του, τη ραδιοτηλεοπτική μετάδοση ή αναμετάδοση με οποιοδήποτε τρόπο, την παρουσίαση στο κοινό στην οποία περιλαμβάνεται και η διάθεση του έργου στο κοινό, καθώς και την εισαγωγή αντιτύπων σε ορισμένες περιπτώσεις». Σε αντίθεση με την περιουσιακή διάσταση του δικαιώματος, το ηθικό δικαίωμα είναι ανεκχώρητο και μέσω αυτού ο δημιουργός έχει πολύτιμες εξουσίες, όπως, μεταξύ άλλων τη δυνατότητα να προχωρήσει στη δημοσίευση του έργου του οποτεδήποτε και υπό όποιες προϋποθέσεις εκείνος επιθυμεί, να απαιτήσει την αναγνώριση της πατρότητας του έργου, καθώς και την απαγόρευση της παραμόρφωσης, περικοπής ή άλλης τροποποίησης του έργου του.
Στο σημείο αυτό, πρέπει να καταστεί απολύτως αντιληπτό ότι η προσβολή των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας του δημιουργού θέτει σε ερμηνεία και εφαρμογή τις κρίσιμες διατάξεις για την αποτελεσματική προστασία του.
Το νομικό οπλοστάσιο της δικής μας έννομης τάξης προβλέπει αστικές και ποινικές κυρώσεις, ασφαλιστικά μέτρα, κωδικοποιεί ρυθμίσεις για την απόδειξη της προσβολής που έλαβε χώρα, ενώ κάθε άλλο παρά απουσιάζουν και οι διοικητικές κυρώσεις. Προς τούτο και οι διατάξεις των άρθρων 914 και 919 ΑΚ συνδιαμορφώνουν τους όρους προστασίας των συγκεκριμένων δικαιωμάτων, δεδομένου ότι οι περισσότερες προσβολές πληρούν, μεταξύ άλλων, τις προϋποθέσεις της αδικοπραξίας. Συνεπώς, όποιος με υπαιτιότητά του προσβάλλει την πνευματική ιδιοκτησία είναι υποχρεωμένος σε καταβολή αποζημίωσης, όπως και σε ικανοποίηση της ηθικής βλάβης που υπέστη ο δημιουργός εξαιτίας της προσβολής. Μάλιστα, τα Δικαστήρια σταθερά αποφαίνονται ότι η αποζημίωση δεν μπορεί να είναι κατώτερη από το διπλάσιο της αμοιβής που συνήθως ή σύμφωνα με το νόμο καταβάλλεται για το είδος της εκμετάλλευσης που επιχειρήθηκε χωρίς την άδεια του δημιουργού, καθώς και ότι, αντί για αποζημίωση και χωρίς να απαιτείται υπαιτιότητα του υπόχρεου, ο δικαιούχος μπορεί να αξιώσει, είτε την καταβολή του ποσού, κατά το οποίο ο υπόχρεος έγινε πλουσιότερος από την εκμετάλλευση του έργου χωρίς άδεια του δικαιούχου, είτε την καταβολή του κέρδους που ο υπόχρεος αποκόμισε από την εκμετάλλευση αυτή.
Τα ζητήματα της προστασίας των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας στη σημερινή εποχή είναι ιδιαιτέρως σύνθετα και η έντονη νομοθετική δραστηριότητα από μεριάς της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι μια απτή απόδειξη των συγκεκριμένων δυσχερειών, εντούτοις ακόμη και υπό τα συγκεκριμένα δεδομένα διαμορφώνεται ένα ικανοποιητικό νομικό πλαίσιο, που σίγουρα χρήζει περαιτέρω βελτίωσης, για την μη ακύρωση των δικαιωμάτων των θιγόμενων δημιουργών.
Η Σουζάνα Κλημεντίδη είναι Δικηγόρος