Πραξικόπημα 15ης Ιουλίου 1974 για την ανατροπή του Μακαρίου, τουρκική εισβολή πέντε μέρες μετά, πτώση της χούντας και έλευση του Κωνσταντίνου Καραμανλή λίγα 24ωρα αργότερα. Ο εφιάλτης από το αιματοκύλισμα της Κύπρου, ένας φάκελος που δεν άνοιξε ποτέ στην Ελλάδα στα 50 χρόνια τουρκικής κατοχής, ξαναζωντάνεψε μέσα από τον αποχαρακτηρισμό απόρρητων εγγράφων της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών.
- Από τον Βασίλη Γαλούπη
Το υλικό από την τότε ΚΥΠ ήρθε ουσιαστικά να επιβεβαιώσει σχεδόν όλα όσα γνωρίζαμε. Οι προειδοποιήσεις για την εισβολή υπήρχαν, τόσο από την Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών όσο κι από τον διεθνή παράγοντα, όμως λίγα έγιναν για να αποτραπεί. Μια παράμετρος που είδε το φως τώρα μέσα από τα Δελτία Πληροφοριών της επίμαχης περιόδου είναι ότι η ΚΥΠ φαίνεται να μη γνώριζε για τα σχέδια του Ιωαννίδη στην Αθήνα για το πραξικόπημα. Αν και, ακόμα κι αν γνώριζε, θα ήταν δύσκολο να υπάρχουν σχετικές σημειώσεις σε αυτά τα έγγραφα.
Τα Δελτία Πληροφοριών που παρήχθησαν κατά τους δύο μήνες κατά τους οποίους πραγματοποιήθηκε η τουρκική εισβολή στην Κύπρο αρχίζουν από τις ημέρες πριν από την αποστολή της επιστολής του Μακαρίου προς τον Φαίδωνα Γκιζίκη, «Πρόεδρο της Δημοκρατίας» στην Αθήνα, και τελειώνουν την επαύριο της δεύτερης τουρκικής εισβολής, δύο εβδομάδες μετά τον «Αττίλα ΙΙ».
Για τις τέσσερις επόμενες ημέρες μετά την εισβολή δεν υπήρχαν Δελτία Πληροφοριών μέσα στο χάος που είχε δημιουργηθεί. Παρατηρούνται, πάντως, και κάποιες ανακρίβειες σχετικά με τοποθεσίες που είχαν καταλάβει οι Τούρκοι στο νησί. Ωστόσο, υπάρχουν πολλές λεπτομέρειες και προειδοποιήσεις προς την Αθήνα για την τουρκική κινητοποίηση και τις μετακινήσεις μονάδων μετά το πραξικόπημα.
Οπως και να ‘χει, τα έγγραφα της ΚΥΠ περιέχουν εξαιρετικά ενδιαφέρουσες καταγραφές, «αλλά δεν λένε όλη την ιστορία και δεν θα πρέπει να αναμένεται ότι θα την πουν», όπως επισημαίνει ο καθηγητής ΕΚΠΑ Ευάνθης Χατζηβασιλείου.
Ισως, τελικά, η μεγαλύτερη αξία αυτών των απόρρητων εγγράφων να αφορά τη στάση ξένων χωρών σχετικά με την τουρκική εισβολή. Σχεδόν καθημερινά η Υπηρεσία Πληροφοριών είχε εκτενή σχόλια για την εξωτερική πολιτική, τόσο από τα διεθνή ΜΜΕ όσο και από άλλες πηγές. Είτε για τις αντιδράσεις των Τούρκων με προειδοποιήσεις για τις κινήσεις τους, είτε για τη στάση άλλων κρατών.
Στο Δελτίο Πληροφοριών της 17ης Ιουλίου, δύο ημέρες μετά το πραξικόπημα και τρεις ημέρες πριν από την εισβολή, διαβάζουμε: «Εξωτερική Πολιτική: Ο τουρκικός Τύπος ασχολείται στο σύνολό του και εκτεταμένα με την δημιουργηθείσα κατάσταση στην Κύπρο. Μερίδα αυτού δημοσιεύει τις ειδήσεις με τον τίτλο: “Από στιγμή σε στιγμή είναι δυνατόν να εκραγεί ελληνοτουρκικός πόλεμος”, “δεν θα επιτρέψουμε να καταπατηθεί η Κύπρος”, “θα επέμβουμε στην Κύπρο”. Εξ’ άλλου αναφέρθηκε ότι την 16/7/74 ο πρωθυπουργός Ετσεβίτ δήλωσε πως ουδεμία αμφιβολία υπάρχει ότι πρόκειται περί επεμβάσεως των Ελλήνων. Επίσης, κατά πληροφορία του Τουρκοκυπριακού Σταθμού “Μπαϊράκ”, στο πραξικόπημα μετείχε και η ΕΛΔΥΚ, που κατέλαβε το αεροδρόμιο Λευκωσίας. Η Τουρκία προσπαθεί να εμπλέξει την Ελλάδα στην δημιουργηθείσα κατάσταση στην Κύπρο, επιρρίπτοντας ευθύνες σ’ αυτήν».
Στις 18 Ιουλίου υπάρχει αναφορά στον αραβικό κόσμο που «έλαβε θέση υπέρ του Μακαρίου και κατά του πραξικοπήματος στην Κύπρο, το οποίο θεωρούν έργο της ελληνικής και αμερικανικής κυβέρνησης, για να καταστήσουν το νησί βάση του ΝΑΤΟ».
ΕΣΣΔ και ΝΑΤΟ
Στις 25 Ιουλίου η ΚΥΠ σχολιάζει τη στάση της ΕΣΣΔ και των ΗΠΑ: «Η ρωσική κυβέρνηση καθ’ όλη τη διάρκεια της κρίσεως τήρησε σαφώς ανθελληνική στάση επιρρίψασα ακέραια την ευθύνη για τα γεγονότα που ακολούθησαν (τουρκική απόβαση – ωμότητες) στην Ελλάδα και τους Ελληνες αξιωματικούς της Εθνικής Φρουράς. Πάγια επιδίωξη της ΕΣΣΔ επί του θέματος υπήρξε η διατήρησις της υφιστάμενης κατάστασης στην Κύπρο, φοβούμενη ότι τυχόν επίλυση του Κυπριακού θα συνεπάγετο έξοδο του νησιού από την ουδετερότητα και θα δημιουργούσε κατάσταση δυσμενή γι’ αυτήν στην Ανατολική Μεσόγειο».
Για το ΝΑΤΟ γράφει το δελτίο: «Με την πάροδο του χρόνου αποκαλύπτονται πλήρως οι τουρκικές προθέσεις και επιδιώξεις στην Κύπρο, γεγονός το οποίο άρχισε να προβληματίζει τους Δυτικούς Συμμάχους, που δεν αποκλείεται να αναθεωρήσουν την σαφώς ανθελληνική στάση τους».
Υδρογονάνθρακες
Την ίδια μέρα αποτυπώνεται το συμπέρασμα για τις προθέσεις της Τουρκίας («Εκ της δραματικής αναμέτρησης κατεδείχθη ότι οι Τούρκοι δεν ήταν αποφασισμένοι για γενικότερο πόλεμο κατά της Ελλάδας»), αλλά και για το ζήτημα των πετρελαίων στο Αιγαίο: «Την 23/7/74 η εφημερίδα “Τζουμχουριέτ” έγραψε ότι η Ελλάδα παράλληλα με την κατάπαυση του πυρός στην Κύπρο αναγκάστηκε να αποδεχθεί και άλλα αιτήματα της Τουρκίας, μεταξύ των οποίων και το δικαίωμα της αναζήτησης πετρελαίου στο Αιγαίο. Εκτιμάται ότι η Τουρκία στις τριμερείς διαπραγματεύσεις της Γενεύης θα επιδιώξει επίμονα να ανακινήσει, εκτός του Κυπριακού, και το επίμαχο θέμα της αναζήτησης πετρελαίου στο Αιγαίο με σκοπό να επιτύχει ανταλλάγματα προς όφελός της».
«Αναγκαίο κακό για τους Βρετανούς ο “Αττίλας”»
Στις 26 Ιουλίου 1974 γίνεται ειδική αναφορά στον ρόλο της Βρετανίας: «Η τουρκική εισβολή θεωρήθηκε (σ.σ.: από τη Βρετανία) αναγκαίο κακό για την προστασία της τουρκοκυπριακής κοινότητας, και νόμιμη. Ελάχιστες επιφυλάξεις προήλθαν για τον κίνδυνο ενός ελληνοτουρκικού πολέμου».
Και συνεχίζει το Δελτίο της ΚΥΠ εκείνη την ημέρα: «Επιπρόσθετα, αφήνεται να εννοηθεί η επιθυμία της βρετανικής κοινής γνώμης ότι η παρούσα κρίση στην Κύπρο συντελέστηκε για την ανατροπή του καθεστώτος στην Ελλάδα. Ο Σύμβουλος της βρετανικής αρμοστείας στην Κύπρο, σε συνομιλία του με τον Ελληνα συνάδελφό του, χαρακτήρισε την τουρκική εισβολή στην Κύπρο ενέργεια αξιοθρήνητη, πλην όμως δεν παρέλειψε να την συνδέσει με το πραξικόπημα της 15/7/74. Ουδεμία αλλαγή παρατηρήθηκε στην στάση της Βρετανίας επί της παρούσας κρίσης του Κυπριακού, εξακολουθούσα να είναι λίαν ανθελληνική. Η ορκωμοσία πολιτικής κυβέρνησης στην Ελλάδα πιθανόν να μετριάσει την εμφανή ανθελληνική θέση της, ιδία κατά τις συζητήσεις της Γενεύης».
Σχετικά με τη Γαλλία σχολιάζει η ΚΥΠ ότι «επέρριψε ευθύνες στην Ελλάδα για την δημιουργία της κυπριακής κρίσης, τήρησε κατά την διάρκεια αυτής μάλλον επιφυλακτική στάση. Αμέσως μετά την επελθούσα στην Ελλάδα μεταβολή, η Γαλλία διά στόματος του προέδρου Ζισκάρ Ντ’ Εσταίν υποσχέθηκε προς τους Ελληνες υποστήριξη και φιλία».
Οσο για τη Γιουγκοσλαβία, «η στάση της κυβέρνησης παραμένει φιλοτουρκική, με κατηγορίες εναντίον της Ελλάδας για το Κυπριακό» και για το Ισραήλ ότι «εκμεταλλεύτηκε την διακοπή των επικοινωνιών στην Κύπρο και διά του σταθμού αναμεταδόσεως μετέδιδε εκπομπές του Τουρκοκυπριακού Σταθμού “Μπαϊράκ”, με ψευδείς ειδήσεις κι εν γένει φιλοτουρκικές. Εκτιμάται ότι η στάση του Ισραήλ επηρεάζεται από την πολιτική των ΗΠΑ και των ιδίων αυτού συμφερόντων, τα οποία συμπλέουν με αυτά της Δύσης για το Κυπριακό».
Τέλος, για τις ΗΠΑ: «Ουδεμία μεταβολή στην στάση τους παρατηρήθηκε. Αυτή παραμένει σαφώς φιλοτουρκική, ενισχύουσα έτι περαιτέρω την τουρκική αδιαλλαξία, που πλέον κατέστη λίαν επικίνδυνη για την ελληνική πλευρά. Δεν υπάρχουν ενδείξεις για τις αντιδράσεις των ΗΠΑ μετά την εξαγγελία της Ελλάδας για αποχώρηση από το ΝΑΤΟ».
Στις 28 Ιουλίου η ΚΥΠ κρίνει ότι οι δηλώσεις Ιταλών εκπροσώπων «θεωρούνται εποικοδομητικές, δεδομένου ότι αυτές αναφέρονται στην αποκατάσταση της συνταγματικής τάξεως και ενισχύουν τις θέσεις της ελληνικής πλευράς».
Θετικός είναι ο σχολιασμός και για τον Καναδά: «Ο καναδικός Τύπος μεταδίδει αντικειμενικά τις ειδήσεις από την Κύπρο και σχολιάζει ευμενέστατα την επελθούσα στην Ελλάδα μεταβολή. Μέχρι την τουρκική απόβαση η καναδική κυβέρνηση υπήρξε φιλοτουρκική και σαφώς πολέμιος προς την υφιστάμενη πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα. Στην συνέχεια μετεστράφη υπέρ της Ελλάδας. Η καναδική κυβέρνηση υιοθέτησε πλήρως την ακολουθούμενη από την ελληνική κυβέρνηση στάση έναντι της κυπριακής κρίσης».
«Σκέψεις για αναγνώριση “μακεδονικής μειονότητας” από τη Γιουγκοσλαβία»
Υψηλό ενδιαφέρον παρουσιάζει το Ημερήσιο Δελτίο στις 10 Αυγούστου 1974: «Η στάση της Γιουγκοσλαβίας επί των εξελίξεων του κυπριακού θέματος είναι άκρως επιφυλακτική και παρ’ ό,τι παρέχει επισήμως διαβεβαιώσεις περί της ταύτισης των θέσεών της προς τις ελληνικές επί του κυπριακού θέματος, εν τούτοις σε καμία ενέργεια προβαίνει προς την κατεύθυνση αυτή».
Και συνεχίζει: «Αυτό πιθανόν οφείλεται στην σκέψη (σ.σ.: της Γιουγκοσλαβίας) ότι η εξασθένηση της θέσης της Ελλάδας θα της προσέφερε μια ευκαιρία για την προβολή των αξιώσεών της για την αναγνώριση “μακεδονικής μειονότητας” στον ελληνικό χώρο».
Στο τελευταίο από τα χαρακτηρισμένα έγγραφα της ΚΥΠ, με ημερομηνία 31 Αυγούστου 1974, υπάρχει ακόμα μία σκληρή κρίση για τη Βρετανία: «Οι βρετανικές ενέργειες εξυπηρετούν τις τουρκικές προθέσεις κι επιδιώξεις για την δημιουργία αμιγών τουρκοκυπριακών θυλάκων στην Β. Κύπρος αφενός και αφετέρου για την παροχή ευχέρειας δράσης του τουρκοκυπριακού στρατού στις περιοχές που έχουν εκκενωθεί, σε περίπτωση επανάληψης των εχθροπραξιών. Εκτιμάται ότι οι Αγγλοι επιβοηθούν κεκαλυμμένα τα τουρκικά σχέδια, τουλάχιστον ως προς το σκέλος αυτών για την de facto δημιουργία τουρκικής περιοχής στην Κύπρο».
*πηγή: εφημερίδα «κυριακάτικη δημοκρατία»