Το κατηγορητήριο εναντίον του κορυφαίου ερευνητικού δημοσιογράφου Matiullah Jan για αυτό που οι ομάδες υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αποκαλούν κατασκευασμένες κατηγορίες για διακίνηση ναρκωτικών έχει ανοίξει ξανά μια μακροχρόνια πληγή στο τοπίο των μέσων ενημέρωσης του Πακιστάν.
Δεν είναι απλώς μια ακόμη υπόθεση που αφορά έναν δημοσιογράφο και κρατικές αρχές. Έχει γίνει σύμβολο του πώς η νομοθεσία -νομικά εργαλεία που χρησιμοποιούνται για πολιτικούς σκοπούς- έχει εδραιωθεί στη διακυβέρνηση της χώρας.
Και σε ένα κλίμα ήδη κορεσμένο από φόβο, αυτολογοκρισία και εκφοβισμό, η υπόθεση επιταχύνει μια ανησυχητική αίσθηση ότι ο χώρος για ουσιαστική δημοσιογραφία στο Πακιστάν στενεύει με ανησυχητική ταχύτητα.
Η ιστορία του Jan δεν είναι ασυνήθιστη, αλλά είναι βαθιά ανησυχητική. Τη νύχτα της 28ης Νοεμβρίου 2024, απήχθη από το πάρκινγκ του νοσοκομείου PIMS στο Ισλαμαμπάντ από άγνωστους άνδρες.
Η κράτησή του, που πραγματοποιήθηκε με κλινική ακρίβεια, αντηχούσε μια μέθοδο που συνδεόταν εδώ και καιρό με προσπάθειες βίαιης φίμωσης των διαφωνούντων φωνών.
Αυτό που ακολούθησε μόνο επιδείνωσε την ανησυχία: μια αναφορά κατατέθηκε στις 2:30 π.μ. -λίγες ώρες μετά την απαγωγή του- που τον κατηγορούσε για διακίνηση ναρκωτικών. Σε μια χώρα όπου οι FIR ακόμη και σε σοβαρές περιπτώσεις μπορούν να διαρκέσουν για μέρες ή να μπλοκαριστούν εντελώς, η ταχύτητα αυτής της καταγραφής ξεχωρίζει σαν μια κραυγαλέα ανωμαλία.
Για τους βετεράνους δημοσιογράφους και ακτιβιστές, η ακολουθία των γεγονότων δεν είναι απλώς ύποπτη. Είναι εμβληματική ενός συστήματος που βασίζεται ολοένα και περισσότερο σε καταναγκαστικές τακτικές αντί για δημοκρατική λογοδοσία.
Έχει περάσει σχεδόν ένας χρόνος από εκείνη τη νύχτα, και όμως η αστυνομία του Ισλαμαμπάντ δεν δείχνει κανένα σημάδι υποχώρησης από αυτό που οι υποστηρικτές περιγράφουν ως μια στημένη και πολιτικά υποκινούμενη υπόθεση.
Η επιμονή να προχωρήσουμε, παρά την ευρεία κριτική από την κοινότητα των μέσων ενημέρωσης, συμβάλλει στην αντίληψη ότι ο νόμος χρησιμοποιείται όχι ως μέσο δικαιοσύνης αλλά ως εργαλείο καταστολής.
Οι κατηγορίες -που απορρίφθηκαν ως ψεύτικες και κατασκευασμένες από όσους γνωρίζουν το έργο του Jan- θεωρούνται ως μια προσπάθεια διακοπής των ερευνών του για την φερόμενη αστυνομική επίθεση στις 24 Νοεμβρίου 2024 εναντίον διαδηλωτών του PTI κοντά στο D Chowk.
Η εξαφάνισή του, υποστηρίζουν οι επικριτές, δεν ήταν ούτε τυχαία ούτε απολιτική. Ήταν μια σαφής προειδοποίηση προς όποιον τολμούσε να εξετάσει πολύ προσεκτικά τις ενέργειες του κράτους.
Η καταδίκη από τους πιο σεβαστούς δημοσιογράφους και υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του Πακιστάν ήταν έντονη και σαφής.
Ονόματα όπως οι Hussain Naqi, Zahid Hussain, Mustansar Javaid, Anwar Iqbal, Mazhar Abbas, Munizae Jahangir και δεκάδες άλλοι αποτελούν μια λίστα ατόμων που έχουν συλλογικά διαμορφώσει την αφήγηση των ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης της χώρας εδώ και δεκαετίες.
Ο συναγερμός τους έχει βαρύτητα – όχι μόνο λόγω της αρχαιότητάς τους, αλλά επειδή αναγνωρίζουν το μοτίβο. Πολλοί από αυτούς έχουν ζήσει τα σκοτεινά κεφάλαια της ιστορίας του Τύπου του Πακιστάν, από τις καταστολές με στρατιωτικό νόμο έως τις αναγκαστικές εξαφανίσεις και τη λογοκρισία των ειδησεογραφικών αιθουσών.
Η ενιαία τους στάση αντανακλά έναν κοινό φόβο ότι η τρέχουσα πορεία δεν είναι απλώς μια προσωρινή οπισθοδρόμηση, αλλά μια καταιγίδα που θα μπορούσε να αναδιαμορφώσει το μέλλον της δημοσιογραφίας στο Πακιστάν.
Αυτό που ενοχλεί περισσότερο αυτές τις ανώτερες φωνές είναι η υπερβολικά αντιφατική φύση της υπόθεσης. Οι απαγωγείς του Jan φέρεται να μην υπέβαλαν απαιτήσεις, ούτε κατάσχεσαν τα δεδομένα, τις συσκευές ή το ερευνητικό του υλικό.
Η απουσία οποιασδήποτε τέτοιας ενέργειας θεωρείται ως περαιτέρω ένδειξη ότι η FIR δεν είναι αποτέλεσμα μιας ανακριτικής διαδικασίας, αλλά η κατασκευή μιας αφήγησης που έχει σχεδιαστεί για να δικαιολογήσει την κράτησή του αναδρομικά.
Όταν ο νόμος γίνεται ιστορία αντί για δικλείδα ασφαλείας, οι δημοσιογράφοι έχουν ελάχιστο έδαφος να στηριχθούν.
Το κλίμα στα μέσα ενημέρωσης του Πακιστάν δεν προσφέρει καμία παρηγοριά. Μόνο το 2025, οι αρχές έχουν κινήσει σχεδόν 689 υποθέσεις βάσει του Νόμου για την Πρόληψη των Ηλεκτρονικών Εγκλημάτων (PECA), ενός νόμου που επικρίθηκε ευρέως για την ασαφή διατύπωσή του και τη χρησιμότητά του στη στόχευση της διαφωνίας.
Σε συνδυασμό με τον Νόμο κατά της Τρομοκρατίας – ένα άλλο αγαπημένο εργαλείο για τη δίωξη δημοσιογράφων – το νομικό πλαίσιο του κράτους έχει θολώσει όλο και περισσότερο τη γραμμή μεταξύ εθνικής ασφάλειας και πολιτικής ευαισθησίας.
Αυτά τα μέσα επιτρέπουν στην κυβέρνηση να διαμορφώνει την αφήγηση μέσω σιωπηρής πίεσης: όχι με άμεσες απαγορεύσεις, αλλά με πιο αργές μεθόδους όπως εκφοβισμός, παρατεταμένες δικαστικές διαμάχες, καθυστερημένες δίκες και την επικείμενη απειλή σύλληψης.
Τηλεοπτικά κανάλια που ασκούν κριτική στην κυβέρνηση έχουν αντιμετωπίσει ανεξήγητες διακοπές σήματος, που συχνά συμπίπτουν με ομιλίες της αντιπολίτευσης ή ρεπορτάζ που αμφισβητούν επίσημους ισχυρισμούς.
Οι συντάκτες μιλούν για τηλεφωνήματα που τους προτρέπουν να «χαμηλώσουν τους τόνους» της κάλυψης ή να απομακρύνουν συγκεκριμένους καλεσμένους από τα πάνελ.
Οι ιδιοκτήτες μέσων ενημέρωσης βρίσκονται σε ένα ναρκοπέδιο όπου το κόστος της δυσαρέσκειας των αρχών μπορεί να υπερτερεί της αξίας της συντακτικής ανεξαρτησίας. Και μέσα σε αυτό το εύθραυστο οικοσύστημα, μεμονωμένοι δημοσιογράφοι, ειδικά εκείνοι που είναι γνωστοί για σκληρές έρευνες, έχουν γίνει εύκολοι στόχοι.
Η υπόθεση εναντίον του Jan, επομένως, δεν είναι ένα μεμονωμένο επεισόδιο – βρίσκεται μέσα σε μια ευρύτερη αρχιτεκτονική φόβου.
Η παρενόχληση, οι απειλές, οι επιθέσεις, οι αυθαίρετες συλλήψεις και οι αναγκαστικές εξαφανίσεις έχουν γίνει ζοφερά οικεία κεφάλαια στη ζωή ενός Πακιστανού δημοσιογράφου. Κάποιοι έχουν αναγκαστεί σε εξορία. άλλοι έχουν εξαφανιστεί οριστικά.
Το κόστος της δημοσιογραφίας έχει αυξηθεί επικίνδυνα και η κατάσταση του Jan ενισχύει το μήνυμα ότι οι κίνδυνοι αυξάνονται αντί να υποχωρούν.
Η συλλογική έκκληση από ανώτερους δημοσιογράφους και ακτιβιστές που προτρέπουν τον Πρωθυπουργό του Πακιστάν και τη δικαστική εξουσία να παρέμβουν είναι λιγότερο μια έκκληση για ατομική ανακούφιση και περισσότερο μια κραυγή ενάντια σε μια αυξανόμενη άβυσσο.
Οι δηλώσεις τους υποδεικνύουν τις ευρύτερες επιπτώσεις της δυνατότητας να προχωρήσουν τέτοιες υποθέσεις: μια περαιτέρω διάβρωση της εμπιστοσύνης στην επιβολή του νόμου, μια ανατριχιαστική επίδραση στην ερευνητική δημοσιογραφία και μια δημοκρατία αποδυναμωμένη από αδιαφανείς δομές εξουσίας που λειτουργούν πέρα από κάθε λογοδοσία.
Ο φόβος που εκφράζουν οι υπερασπιστές των δικαιωμάτων δεν έχει τις ρίζες του μόνο στην εμπειρία του Jan αλλά και στην πορεία των τελευταίων ετών.
Το ιστορικό της χώρας όσον αφορά την ελευθερία του Τύπου επιδεινώνεται σταθερά. Πιο πρόσφατα, οι διαδικτυακοί δημοσιογράφοι και οι ψηφιακοί δημιουργοί έχουν γίνει ιδιαίτερα ευάλωτοι υπό την εκτεταμένη εμβέλεια του PECA.
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που κάποτε ήταν καταφύγιο για εναλλακτικές φωνές, έχουν γίνει μια ακόμη αρένα επιτήρησης και τιμωρητικών ενεργειών. Τα εργαλεία καταστολής έχουν απλώς εξελιχθεί. Εκεί που η βία κάποτε χρησίμευε ως το πρώτο μέσο, το νομικό σύστημα προσφέρει τώρα μια πιο ήσυχη, πιο αμφισβητήσιμη μέθοδο για την επίτευξη των ίδιων στόχων.
Αυτό που κάνει την τρέχουσα στιγμή ιδιαίτερα ανησυχητική είναι η ομαλοποίηση αυτών των τακτικών. Οι απαγωγές δεν πυροδοτούν πλέον την εθνική οργή που πυροδοτούσαν κάποτε.
Οι επιπόλαιες δικαστικές υποθέσεις σπάνια γίνονται πρωτοσέλιδα, εκτός αν ο στόχος είναι μια υψηλού προφίλ προσωπικότητα όπως η Jan. Το κοινό φαίνεται ολοένα και πιο απευαισθητοποιημένο, όχι επειδή οι ενέργειες είναι λιγότερο σοβαρές, αλλά επειδή έχουν γίνει τόσο ανησυχητικά προβλέψιμες.
Σε αυτό το πλαίσιο, η κατηγορητήριο του Matiullah Jan αποτελεί μια έντονη υπενθύμιση για το τι διακυβεύεται.
Η δημοσιογραφία δεν μπορεί να λειτουργήσει υπό τη συνεχή απειλή νομικών διώξεων. Ένα σώμα τύπου που πρέπει να ζυγίζει κάθε πρόταση έναντι της πιθανότητας αστυνομικών αντιποίνων δεν μπορεί να εκπληρώσει τον ρόλο του σε μια δημοκρατική κοινωνία.
Και ένα κράτος που επιλέγει να φιμώσει τον έλεγχο μέσω κατασκευασμένων κατηγοριών αντί να ασχολείται με την κριτική σηματοδοτεί μια βαθύτερη κρίση διακυβέρνησης.
Η υπόθεση του Jan μπορεί να γίνει καθοριστικός δείκτης για το μέλλον των μέσων ενημέρωσης του Πακιστάν. Όσο πιο δυνατές γίνονται οι εκκλήσεις για λογοδοσία, τόσο πιο επιθετικά φαίνεται να αντιδρά το σύστημα.
Για τους δημοσιογράφους που παρακολουθούν από τα ειδησεογραφικά γραφεία, από τα δικαστήρια ή από αυτοεπιβαλλόμενη εξορία, το μήνυμα είναι ανατριχιαστικά συνεπές: τα όρια του αποδεκτού λόγου σφίγγονται και όσοι τα παραβιάζουν το κάνουν με δική τους ευθύνη.
Η ιστορία της δικαιοσύνης στο Πακιστάν δεν αφορά απλώς έναν δημοσιογράφο ή μία υπόθεση. Πρόκειται για μια χώρα που παλεύει με τις δικές της αντιφάσεις – διεκδικώντας δημοκρατικές αξίες ενώ παράλληλα εμβαθύνει την εξάρτησή της από καταναγκαστικά εργαλεία.
Και στο επίκεντρο όλων αυτών βρίσκονται οι δημοσιογράφοι που συνεχίζουν να κάνουν ρεπορτάζ, ακόμη και όταν το έδαφος κάτω από αυτά γίνεται πιο επικίνδυνο με κάθε χρόνο που περνά.