Η «τρέλα» ενός Έλληνα ερασιτέχνη αστρονόμου φέρνει το μέγιστο σωζόμενο τεχνούργημα των ελληνιστικών χρόνων (Μηχανισμός των Αντικυθήρων) στο επίκεντρο του Διεθνούς Φεστιβάλ Επιστημών που διεξάγεται στα σκωτσέζικα νησιά Ορκνεϊ
«Ως προϊόν της ελληνιστικής περιόδου, της περιόδου δηλαδή που ο ελληνικός πολιτισμός ήρθε σε στενή επαφή με αυτούς της Ανατολής, ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων αναδεικνύει και τον τρόπο που η επιστήμη εξελίσσεται μέσα από την πολιτισμική αλληλεπίδραση. Το αρχαίο αιγυπτιακό ημερολόγιο καθώς και ο βαβυλώνιος τρόπος πρόβλεψης των εκλείψεων που εμπεριέχονται σε αυτόν, μαρτυρούν ακριβώς αυτό το γεγονός». Με αυτά τα λόγια ο Βασίλης Σπαθόπουλος εξηγεί στο «Βήμα» τι συμβολίζει για αυτόν ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, διακρίνοντας ανάμεσα στα… γρανάζια του ένα διαχρονικό και πανανθρώπινο μήνυμα.
Ο Ελληνοσκωτσέζος επιστήμονας θα παρουσιάσει στις αρχές Σεπτεμβρίου λειτουργικό ομοίωμα του σημαντικού τεχνουργήματος στο Διεθνές Φεστιβάλ Επιστημών Ορκνεϊ, συνοδεύοντας κατά κάποιον τρόπο τον Μηχανισμό σε ένα φανταστικό ταξίδι σχεδόν 3.000 ναυτικών μιλίων, από τα ανοιχτά των Αντικυθήρων (όπου βρέθηκε το 1901, σχεδόν 2.000 χρόνια μετά την κατασκευή του) έως το σκωτσέζικο σύμπλεγμα νησιών στα βόρεια της Βρετανίας.
Γεννημένος στο Μόναχο, μεγαλωμένος στην Αθήνα, με σπουδές αεροναυπηγικής στη Σκωτία και στην Αγγλία και ταξιδεύοντας ανά τον κόσμο, ο ίδιος αποτελεί ένα ζωντανό παράδειγμα για το πόσο ωφέλιμες μπορεί να είναι οι πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις. Αλλά πώς ασχολήθηκε με την αστρονομία; «Για την αστρονομία είχα ενδιαφέρον από παιδί αλλά δεν έτυχε να ασχοληθώ επαγγελματικά. Πριν από 10 περίπου χρόνια αποφάσισα να ασχοληθώ ερασιτεχνικά και έμαθα τα βασικά μέσα από βιβλία και σεμινάρια στο Διαδίκτυο. Στη συνέχεια, μελέτησα εντατικά το πώς βλέπουν τον ουρανό οι διάφοροι πολιτισμοί καθώς και την αλληλεπίδραση αστρονομίας και ιστορίας. Μέσα από χρηματοδοτήσεις από το Ινστιτούτο Φυσικής και τη Βασιλική Εταιρεία Αστρονομίας του Ηνωμένου Βασιλείου έχω δημιουργήσει σχετικό διαδικτυακό υλικό για χρήση από καθηγητές, δασκάλους και παιδιά (www.mysciencewalks.com). Εχω επίσης συγγράψει βιβλία εκλαϊκευτικής επιστήμης, ένα εκ των οποίων έχει θέμα αστρονομικό».
«Βρίσκω μεγάλη ανταπόκριση»
Ο κ. Σπαθόπουλος μοιάζει να ενέτεινε την ενασχόλησή του με την αστρονομία σε μία περίοδο που και οι δύο πατρίδες του ζούσαν σε μια μόνιμη κρίση. Η Ελλάδα πάλευε με τα δημοσιονομικά της και η Βρετανία με τον τυφώνα του Brexit. Και μετά ήρθε η πανδημία. Τι μπορεί να προσφέρει η αστρονομία στον άνθρωπο της σημερινής κοινωνίας; Ο ίδιος μιλά από πρώτο χέρι: «Η προσωπική μου εμπειρία δείχνει ότι η αστρονομία είναι από τις επιστήμες που συγκινούν ιδιαίτερα. Τον τελευταίο χρόνο διδάσκω κάποιες βασικές αρχές σε προγράμματα ενηλίκων του Δήμου Εδιμβούργου. Η ανταπόκριση είναι μεγάλη και μάλιστα οι περισσότεροι μαθητές είναι της τρίτης ηλικίας και άνθρωποι χωρίς ιδιαίτερο επιστημονικό υπόβαθρο. Ακόμα πιο συγκινητική είναι η ενασχόλησή μου με ένα πρόγραμμα του δήμου για ανθρώπους με ψυχολογικά προβλήματα (όπως π.χ. κατάθλιψη). Μελέτες έχουν δείξει – και το βλέπω κι εγώ – ότι τα συναισθήματα δέους που δημιουργεί η επαφή με το αντικείμενο είναι ιδιαίτερα ευεργετικά για τέτοιες περιπτώσεις».
Δεν πρέπει να αφήσουμε στην άκρη και την ιδιότητα του εκπαιδευτικού που διαθέτει ο 49χρονος επιστήμονας και συγγραφέας. Μπορεί να ενισχυθεί η θέση της αστρονομίας στην εκπαίδευση; «Εχω παρουσιάσει αστρονομικά θέματα σε παιδιά στη Σκωτία, στην Ελλάδα, ακόμα και στην Ολλανδία. Η μεγάλη πλειονότητα των παιδιών ενθουσιάζεται ακούγοντας για το Διάστημα» απαντά. «Πλέον, με τις δυνατότητες που παρέχει το Διαδίκτυο ένας εκπαιδευτικός με διάθεση και χρόνο μπορεί να βρει τρόπους για να μεταφέρει στα παιδιά τα μυστικά του Σύμπαντος. Στην Ελλάδα έχω γνωρίσει τέτοιες περιπτώσεις και το έργο που επιτελούν είναι πραγματικά πολύ σημαντικό» συνεχίζει.
Τα δύο σχέδια για την Ελλάδα
Μιλώντας για την Ελλάδα, υπάρχει περίπτωση να τον δούμε κι εδώ με το ομοίωμα του Μηχανισμού; «Το ομοίωμα θα μείνει στη Σκωτία, αλλά οι δράσεις διάχυσης της επιστήμης δεν σταματούν. Το φθινόπωρο για παράδειγμα, θα είμαι στην Ελλάδα, συμμετέχοντας εθελοντικά σε ένα πρόγραμμα με καλλιτεχνικό και επιστημονικό περιεχόμενο το οποίο απευθύνεται σε παιδιά προσφύγων, καθώς και σε ένα άλλο αντιστοίχου περιεχομένου για σχολεία απομακρυσμένων νησιών».
Ας αφήσουμε όμως την Ελλάδα που ψευτοδροσίζεται μετά τους καύσωνες, κι ας επιστρέψουμε στα νησιά Ορκνεϊ που τη στιγμή που γράφονταν αυτές οι γραμμές είχαν θερμοκρασία 14 βαθμών Κελσίου. Γιατί αξίζει τον κόπο κάποιος να βρεθεί στην παρουσίαση του κ. Σπαθόπουλου στις 8 Σεπτεμβρίου; Τι ξεχωριστό έχει ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων; «Νομίζω το γεγονός ότι πρόκειται για το πιο τεχνολογικά πολύπλοκο αντικείμενο που έχει επιβιώσει ποτέ από την αρχαιότητα είναι από μόνο του αρκετό» λέει ο ίδιος.
Πράγματι, ο Μηχανισμός που φτιάχτηκε τον 2ο ή τον 1ο αιώνα π.Χ. αποτελείται από δεκάδες γρανάζια (γνωρίζουμε ότι υπήρχαν τουλάχιστον 30) καθώς και από καντράν, επιγραφές, που χρησιμοποιούνταν για την εκτέλεση λεπτομερών αστρονομικών υπολογισμών, ενώ στα προστατευτικά του καλύμματα υπήρχαν ακόμη και οδηγίες χρήσης. Εδειχνε τη θέση του Ηλίου και της Σελήνης (καθώς πιθανότατα και των πλανητών) στον ουρανό, περιλάμβανε δύο ημερολόγια (ένα αρχαίο αιγυπτιακό και ένα αρχαίο ελληνικό – πιθανότητα από την περιοχή της Ηπείρου), είχε ένδειξη για τη χρονιά τέλεσης των Ολυμπιακών (και άλλων) Αγώνων, ενώ προέβλεπε και τις εκλείψεις Σελήνης και Ηλίου, μέσω του βαβυλώνιου κύκλου του Σάρος. Με όλες αυτές τις ιδιότητες πιθανολογείται ότι χρησιμοποιούνταν για διδασκαλία και επίδειξη βασικών εννοιών αστρονομίας.
Ένα επίτευγμα αγνώστου πατρός
Αλλά ξέρουμε από πού πραγματικά ξεκίνησε το ταξίδι του προτού φτάσει στα Ορκνεϊ, πού κατασκευάστηκε και από ποιον; «Ανάμεσα στα μέρη που μπορεί να κατασκευάστηκε, περισσότερες πιθανότητες συγκεντρώνει η Ρόδος. Οσο για τον κατασκευαστή, παρότι και για αυτό υπάρχουν κάποιες εικασίες, παραμένει άγνωστος. Δεν ξέρουμε εάν υπέγραψε το έργο του, ίσως η υπογραφή να υπήρχε σε κάποιο από τα χαμένα κομμάτια του το οποίο να βρίσκεται στον βυθό του Αιγαίου περιμένοντας να το ανακαλύψουμε» καταλήγει ο κ. Σπαθόπουλος.