Ιατρική επιστήμη και γυναικείο φύλο, είναι ένας συνδυασμός που αρκετά συχνά οδηγεί στην επιτυχία. Επιτυχία ωστόσο, που δύσκολα διαφημιζόταν στην πορεία των χρόνων, με πολλές τις περιπτώσεις γυναικών ερευνητριών και γιατρών να βρίσκονται πίσω από μεγάλες επιστημονικές πρωτοπορίες, χωρίς η συμβολή τους να αποκαλυφθεί ποτέ. Πολλές επιστήμονες με σημαντικό έργο δεν είναι γνωστές ακόμη και σήμερα και φυσικά η χώρα μας έχει τα δικά της παραδείγματα. Στην μακριά και ενδιαφέρουσα ιστορία της Ιατρικής σχολής Αθηνών, η καθηγήτρια Επιστημολογίας, Ιστορίας και Ηθικής της Ιατρικής της Σχολής κυρία Μαριάννα Καραμάνου, έχει ήδη δυο απ αυτά τα παραδείγματα. Και τα αναφέρει ακαριαία απαντώντας στην αντίστοιχη ερώτηση. Έτσι, μια τυχαία συνάντηση, σε μια επιστημονική ημερίδα, αποκτάει το δικό της δημοσιογραφικό ενδιαφέρον…
«Η Μαρία Καλαποθάκη και η Αγγελική Παναγιωτάτου δεν ήταν μόνο οι πρώτες γυναίκες ιατροί στην ιστορία της νεότερης ελληνικής ιατρικής αλλά και υπέρμαχοι των ίσων δικαιωμάτων των γυναικών στην εκπαίδευση» λέει η κυρία Καραμάνου.
«Το ιατρικό τους έργο υπήρξε αξιοθαύμαστο» λέει με ενθουσιασμό. «Εδωσαν τη ζωή τους για την βοήθεια κάθε ασθενούς, συμμετείχαν στα κοινωνικά δρώμενα της εποχής και ξεχώρισαν για την ακεραιότητα του χαρακτήρα τους, την ανιδιοτέλειά τους και την πνευματική τους δραστηριότητα. Αποτελούν ένα διαχρονικό παράδειγμα για τις γυναίκες ιατρούς και για ολόκληρη την επιστημονική κοινότητα…»
Όπως εξηγεί, «μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, το 1453, μεγάλος αριθμός της διανόησης διέφυγε στο εξωτερικό». «Αρκετοί ήταν εκείνοι που σπούδασαν ιατρική στα πανεπιστήμια της Δύσης αλλά ελάχιστοι ήταν οι ιατροί που μετά το τέλος των σπουδών τους επέστρεψαν στον ελλαδικό χώρο για να ασκήσουν την ιατρική. Σ αυτό το σκηνικό απουσίαζαν οι γυναίκες-ιατροί. Άλλωστε η είσοδός τους στις Ιατρικές Σχολές της Δύσης επιτράπηκε μόλις στις αρχές του 19ου αιώνα» λέει η κυρία Καραμάνου.
«Μετά τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας όμως, το νεοσυσταθέν ελληνικό κράτος έπρεπε να αντιμετωπίσει αρκετά σημαντικά ζητήματα μεταξύ των οποίων η δομή της εκπαίδευσης και των υπηρεσιών υγείας. Αρχικά βέβαια, μέλημα της κυβέρνησης ήταν η ίδρυση ενός Συμβουλίου Υγείας γνωστού ως Ιατροσυνέδριο με στόχο την οργάνωση της δημόσιας υγείας, συμπεριλαμβανομένων των ιατρικών και νοσοκομειακών υπηρεσιών. Το 1837 όπως ξέρουμε, ιδρύθηκε το Οθώνειο Πανεπιστήμιο (το 1936 μετονομάστηκε σε Εθνικό και Καποδιστριακό πανεπιστήμιο Αθηνών), με μια εκ των πρώτων σχολών του την Ιατρική» αναφέρει.
«Και βέβαια, η σπουδαιότητα της ίδρυσής της ήταν τεράστια: από την μια η εκπαίδευση των ιατρών, η καταπολέμηση των κομπογιαννιτών και η δημιουργία συστήματος υγείας με βάση τα ευρωπαϊκά πρότυπα και από την άλλη, ο επαναπατρισμός των επιστημόνων. Ωστόσο έπρεπε να περάσουν περίπου πενήντα χρόνια για να επιτραπεί στις γυναίκες η είσοδος τους στην ανώτατη εκπαίδευση και ειδικότερα στην Ιατρική Σχολή. Τελικά, το 1890 το πανεπιστήμιο Αθηνών δέχτηκε την πρώτη γυναίκα, την Ιωάννα Στεφανόπολι (1875-1961), στο Τμήμα Φιλολογίας. Το 1892 δύο αδερφές απόφοιτες του Αρσακείου: η Αγγελική (1878-1954) και η Αλεξάνδρα Παναγιωτάτου (1876-1903/4) εισήχθησαν στην Ιατρική Σχολή» λέει η κυρία Καραμάνου.
Και στην συνέχεια; Η Μαρία Καλαποθάκη, που γεννήθηκε το 1859 και έζησε μέχρι τα 82 της χρόνια ήταν πρακτικά η πρώτη γυναίκα ιατρός στην Ελλάδα.
«Η μητέρα της, ήταν ιεραπόστολος με καταγωγή τη Μασαχουσέτη των ΗΠΑ και ο πατέρας της, Μιχαήλ Καλαποθάκης από την Αρεόπολη της Μάνης ήταν δάσκαλος που αργότερα σπούδασε ιατρική και εξειδικεύτηκε στην χειρουργική ενώ υπήρξε ο ιδρυτής της ελληνικής Ευαγγελικής Εκκλησίας» εξηγεί.
«Όταν το 1871 ο πατέρα της πεθαίνει, η Μαρία επιστρέφει στις ΗΠΑ όπου και ολοκληρώνει τις σπουδές της στο Harvard Annex, γνωστό σήμερα ως Radcliffe College. Ήθελε να σπουδάσει ιατρική, αλλά στις αρχές της δεκαετίας του 1880, η Ελλάδα παρέμενε ιδιαίτερα συντηρητική σε θέματα που αφορούσαν την εκπαίδευση των γυναικών. Έτσι, έγινε δεκτή στην ιατρική Σχολή των Παρισίων. Για τα επόμενα οκτώ χρόνια έμεινε σ αυτή την προοδευτική ιατρική Σχολή απολαμβάνοντας ίσα δικαιώματα με τους άνδρες συμφοιτητές της, τόσο στα μαθήματα από αμφιθεάτρου όσο και στις αίθουσες των κλινικών και των χειρουργείων. Την ίδια την ενδιέφερε η γυναικολογία και η νεογνολογία, ενώ το 1894 ολοκληρώνει και την διατριβή της με θέμα την γαστρεντερική δυσλειτουργία των βρεφών» συνεχίζει η κυρία Καραμάνου.
Έτσι, η νέα γιατρός Μαρία Καλαποθάκη, γυρνάει στην Ελλάδα όπου, μετά από εξετάσεις, παίρνει την άδεια ασκήσεως επαγγέλματος κι ασκεί την γενική ιατρική. Όπως είναι φυσικό, γίνεται υπέρμαχος των δικαιωμάτων των γυναικών, κατά το ξέσπασμα του ελληνοτουρκικού πολέμου εκπαιδεύει τις νοσηλεύτριες και σε σύντομο χρονικό διάστημα θέτει στην διάθεση του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού ένα οργανωμένο νοσοκομείο στον Βόλο. Για την προσφορά της παρασημοφορείται, συμμετέχει στην συνέχεια ενεργά στην παροχή ιατρικών υπηρεσιών σε γυναίκες και παιδιά, διδάσκει υγιεινή στο Αρσάκειο και χρόνια αργότερα και εκδίδει σχετικά βιβλία.
Όπως λέει η μελετήτρια της ζωής της κυρία Καραμάνου, η ίδια ασχολήθηκε πολύ με την δημόσια υγεία και την πρόληψη της φυματίωσης, σε κάθε κρίσιμη στιγμή της Ελλάδας, συμμετείχε ενεργά προσφέροντας ιατρικές υπηρεσίες στους Βαλκανικούς Πολέμους, ενώ βοηθούσε τους πρόσφυγες, μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, ιδρύοντας μια μικρή κλινική στον Πειραιά.
«Μέχρι το τέλος της ζωής συνέχισε να εξετάζει δωρεάν άπορους ασθενείς και να τους αγοράζει τα φάρμακα και πέθανε πάμφτωχη, τον Ιανουάριο του 1941» αναφέρει η καθηγήτρια της Ιατρικής Σχολής Αθηνών. «Σήμερα εις μνήμην της απονέμεται, από τον Ιατρικό Σύλλογο της Νέας Υόρκης, το βραβείο ‘Δρ. Μαρία Καλαποθάκη’ σε ελληνικής καταγωγής ιατρούς που έχουν διακριθεί στον τομέα της ιατρικής επιστήμης».
Οχι στην απαγόρευση
Από την άλλη πλευρά, την ίδια περίοδο η Αγγελική Παναγιωτάτου η πρώτη γυναίκα απόφοιτος της Ιατρικής Σχολής Αθηνών και στην συνέχεια η πρώτη καθηγήτρια της. Κόρη ωστόσο επιτυχημένου επιχειρηματία με προοδευτικό πνεύμα μπόρεσε να το κάνει χωρίς δυσκολίες. Και οι δυο κόρες της οικογένειας έτσι, όπως λέει η κυρία Καραμάνου, έπειτα από μελέτη των σχετικών νόμων διαπίστωσαν ότι δεν υπήρχε κάποιο διάταγμα που να απαγόρευε στις γυναίκες να φοιτήσουν στο πανεπιστήμιο, οπότε το 1893 εγγράφονται στην Ιατρική Σχολή Αθηνών. «Οι σπουδές τους βέβαια δεν ήταν απαλλαγμένες από δυσκολίες» αναφέρει η κυρία Καραμάνου. «Σε έναν απόλυτα ανδροκρατούμενο χώρο συχνές ήταν οι εκδηλώσεις απαξίωσης και επιθετικότητας από τους συμφοιτητές του που όχι μόνο τις πτόησαν, αλλά τις πείσμωσαν κιόλας για να αριστεύσουν».
Και συνεχίζει λέγοντας ότι τρία χρόνια μετά την αποφοίτησή, η Αγγελική Παναγιωτάτου μετακόμισε στην Αίγυπτο όπου είχε εγκατασταθεί η οικογένειά της, διορίστηκε στο «Κυβερνητικό νοσοκομείο» και εκεί πήρε την θέση της ιατρού υγιεινολόγου.
Διακρίθηκε ιδιαίτερα για την μελέτη της στα λοιμώδη και παρασιτικά νοσήματα και για το έργο της πήρε από την Αιγυπτιακή κυβέρνηση, το Μετάλλιο του Τάγματος του Νείλου, εκλέχθηκε υφηγήτρια της Ιατρικής (η πρώτη γυναίκα) έπειτα από υποστήριξη της υφηγεσίας της με θέμα την πανώλη. Όμως, η κυρία Καραμάνου αναφέρει πως «η εναρκτήρια διάλεξή της ήταν ταραχώδης με τους φοιτητές να την υποδέχονται με φωνές, ποδοκροτήματα και χτυπήματα τενεκέδων…»
Τελικά πήγε στο Ινστιτούτο Παστέρ των Παρισίων μετεκπαιδεύτηκε στα τροπικά νοσήματα, η έρευνα της βραβεύτηκε από τη Γαλλική Ακαδημία Επιστημών και κέρδισε παγκόσμια αναγνώριση. Το 1938 έγινε έκτακτη καθηγήτρια και το 1947 εκλέγεται ως η πρώτη τακτική καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών στην έδρα της υγιεινής. Το 1950 η Αγγελική Παναγιωτάτου έγινε και αντεπιστέλλων μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, ενώ έγραψε και βιβλία με το ψευδώνυμο Αγγέλ Ναγιώ με την ιστορία της ιατρικής.
«Βλέπετε οι γυναίκες έτσι ασχολήθηκαν με την Ιατρική στη χώρα μας για να φτάσουμε στις ημέρες μας και την αναγνώριση των γυναικών ιατρών που όλοι ξέρουμε» καταλήγει η κυρία Καραμάνου.