FORBES
Του Giacomo Tognini
Στις 24 Φεβρουαρίου του 2022 βόμβες άρχισαν να πλήττουν το Κίεβο στο πλαίσιο της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία. Την ίδια ημέρα, ένας από τους πιο διακεκριμένους δισεκατομμυριούχους ολιγάρχες της Ρωσίας, ο Ρομάν Αμπράμοβιτς μεταβίβασε την πλειοψηφία των μετοχών του σε 10 καταπιστεύματα που διαθέτει στα εξωχώρια κέντρα της Κύπρου και του Τζέρσεϊ στα έξι παιδιά του.
Τα εν λόγω καταπιστεύματα περιελάμβαναν περιουσιακά στοιχεία τουλάχιστον 4 δισ. δολαρίων, σύμφωνα με έγγραφα που διέρρευσαν από έναν πάροχο υπηρεσιών προς επιχειρήσεις της Κύπρου και τα οποία κοινοποιήθηκαν στο Πρόγραμμα Αναφοράς Οργανωμένου Εγκλήματος και Διαφθοράς (OCCRP) και τους συνεργάτες του, συμπεριλαμβανομένου του Forbes και του The Guardian. Δεκαεννέα ημέρες αργότερα, η Ευρωπαϊκή Ένωση επέβαλε κυρώσεις στον Αμπράμοβιτς – όμως όλα τα πολύτιμα περιουσιακά του στοιχεία είχαν ήδη μεταβιβαστεί στα παιδιά του, αποφεύγοντας έτσι τη δέσμευση ή την κατάσχεση. Ο Αμπράμοβιτς συνέχισε να κάνει ανάλογες κινήσεις και τις επόμενες εβδομάδες, στέλνοντας τα σούπερ γιοτ του που ήταν αγκυροβολημένα σε μαρίνες της Ευρώπης σε πιο “φιλικές” ακτές. Τέσσερα εξ αυτών -συμπεριλαμβανομένων του 533 ποδών και αξίας 429 εκατ. δολαρίων Eclipse και του 458 ποδών και αξίας 507 εκατ. δολάρίων Solaris- κατέπλευσαν στην Τουρκία, όπου προστατεύονται από τις δυτικές κυρώσεις (Η Τουρκία έχει παραμείνει ουδέτερη όσον αφορά τον πόλεμο της Ρωσίας στην Ουκρανία).
Ωστόσο, ο Αμπράμοβιτς αναγκάστηκε να αποχωριστεί την αγαπημένη του ποδοσφαιρική ομάδα, τη λονδρέζικη Τσέλσι, μέλος της Premier League, μετά από πιέσεις της βρετανικής κυβέρνησης. Η περιουσία του μειώθηκε από περίπου 14,3 δισ. δολάρια στις 23 Φεβρουαρίου, στα 6,9 δισ. δολάρια δύο εβδομάδες αργότερα, μετά την κατάρρευση του ρουβλίου και την αναστολή λειτουργίας του χρηματιστηρίου της Ρωσίας. Σήμερα, η περιουσία του έχει ανακάμψει στα 9,2 δισ. δολάρια, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Forbes.
Ο Αμπράμοβιτς δεν είναι, όμως, ο μόνος που μετέφερε τα περιουσιακά του στοιχεία σε μέλη της οικογένειάς του. Πολλοί Ρώσοι δισεκατομμυριούχοι απέφυγαν τις κυρώσεις της Δύσης μεταβιβάζοντας τα καταπιστεύματα και τις εξωχώριες εταιρείες που κατέχουν τα περιουσιακά τους στοιχεία στις συζύγους τους ή σε συνεργάτες τους. Άλλοι, προκειμένου να διατηρήσουν τα γιοτ ή τα ιδιωτικά τους αεροσκάφη, προνόησαν να τα “παρκάρουν” σε πιο φιλικούς προορισμούς, όπως η Τουρκία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, που δεν επέβαλλαν ποτέ κυρώσεις στη Ρωσία.
Advertisement
Με άλλα λόγια οι Ρώσοι δισεκατομμυριούχοι επλήγησαν πρόσκαιρα μόνο από τις δυτικές κυρώσεις, καθώς στη συνέχεια ανέκτησαν μεγάλο μέρος του πλούτου τους. Ορισμένοι δε, εκμεταλλεύτηκαν την ευκαιρία για να βάλουν στο χέρι περιουσιακά στοιχεία που κάποιοι άλλοι ήθελαν να ξεφορτωθούν. Πέρυσι τον Απρίλιο, ο μεγιστάνας του νικελίου και των τραπεζών Βλαντίμιρ Ποτάνιν επαναγόρασε τον ρωσικό τραπεζικό όμιλο Rosbank από τη γαλλική Société Générale, η οποία τον είχε εξαγοράσει από τον Ποτάνιν στο πλαίσιο μια σειράς συμφωνιών μεταξύ 2006 και 2014.
Δύο εβδομάδες αργότερα, ο Ποτάνιν απέκτησε και την Tinkoff Bank, μία από τις μεγαλύτερες ιδιωτικές τράπεζες της Ρωσίας, από τον πρώην δισεκατομμυριούχο Όλεγκ Τίνκοφ, έναντι άγνωστου τιμήματος. Οι εξαγορές έγιναν πριν επιβληθούν στον Ποτάνιν κυρώσεις από το Ηνωμένο Βασίλειο, τον Ιούνιο”, και από τις ΗΠΑ τον Δεκέμβριο. Πέραν της χρονικής συγκυρίας, οι συμφωνίες αποδείχθηκαν ιδιαίτερα επωφελής: η περιουσία του Ποτάνιν αυξήθηκε κατά 6,4 δισ. δολάρια από τον Μάρτιο του 2022 έως τον Μάρτιο του 2023 χάρη στις τράπεζες, διασφαλίζοντάς του τον τίτλο του δεύτερου πλουσιότερου ανθρώπου στη Ρωσία.
“Επρόκειτο για μια ιδιαίτερα επικερδή εξέλιξη για τον Ποτάνιν, και το κυριότερο η συμφωνία συνήφθη πριν να του επιβληθούν κυρώσεις”, λέει ο Άντερς Άσλουντ, Σουηδός οικονομολόγος και ειδικός σε θέματα Ρώσων ολιγαρχών, ο οποίος εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο επλήγησαν ορισμένοι Ρώσοι. “Αυτό που ουσιαστικά συμβαίνει είναι ότι κάποιοι είτε μεταναστεύουν είτε επικεντρώνονται μόνο στη Ρωσία. Η περίπτωση του Ποτάνιν αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα”.
Εν τω μεταξύ, οι υψηλές τιμές των εμπορευμάτων, όπως το πετρέλαιο, τα μέταλλα και τα ορυκτά, το 2022 επίσης συνέβαλαν στην αύξηση των κερδών των ρωσικών επιχειρήσεων και γέμισαν με δισεκατομμύρια δολάρια τα ταμεία του Βλαντίμιρ Πούτιν. Όπως και η ανάκαμψη του χρηματιστηρίου της Ρωσίας και του ρουβλίου. Ο δείκτης MOEX της Ρωσίας, τον οποίο απαρτίζουν οι 50 μεγαλύτερες εισηγμένες επιχειρήσεις του χρηματιστηρίου της Μόσχας, σημείωσε άνοδο 31% από το χαμηλό του στις 26 Σεπτεμβρίου και υπολείπεται μόλις 18% της τιμής που είχε την προηγουμένη της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία. Το δε ρούβλι έχει επιστρέψει σε προ πολέμου επίπεδα έναντι του δολαρίου, ανακάμπτοντας κατά 65% από το ναδίρ του στις 10 Μαρτίου του 2022.
Όλα αυτά βοήθησαν ώστε το 2022 να αποτελέσει μια ιδιαίτερα καλή χρονιά για τους κροίσους της Ρωσίας. Για του λόγου το αληθές, η φετινή λίστα των δισεκατομμυριούχων του Forbes περιλαμβάνει 105 Ρώσους, με συνολική περιουσία ύψους 474 δισ. δολαρίων, έναντι 83 πέρυσι τον Μάρτιο, με περιουσία 320 δισ. δολαρίων. (Αντίθετα, οι 735 δισεκατομμυριούχοι της Αμερικής απώλεσαν 200 δισ. δολάρια μεταξύ του Μαρτίου 2022 κια του Μαρτίου 2023, ενώ κροίσοι της Κίνας έγιναν φτωχότεροι κατά 300 δισ. δολάρια· οι περιουσίες των δισεκατομμυριούχων της λίστας του Forbes υπολογίστηκαν με βάση τις τιμές των μετοχών και τις συναλλαγματικές ισοτιμίες της 10ης Μαρτίου 2023).
Ακόμη και αυτοί που επλήγησαν από τις κυρώσεις της Δύσης έχουν βγει σχεδόν αλώβητοι. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Forbes, τουλάχιστον 48 Ρώσοι ή γεννημένοι στη Ρωσία δισεκατομμυριούχοι έχουν υποστεί κυρώσεις από τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ευρωπαϊκή Ένωση, το Ηνωμένο Βασίλειο, τον Καναδά, την Ελβετία και την Αυστραλία από το 2014 και μετά. Οι περισσότεροι μπήκαν στο στόχαστρο μετά την εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία πέρυσι τον Φεβρουάριο. Μόνο 39 εξ αυτών όμως συμπεριλαμβάνονταν στις λίστες του Forbes με τους δισεκατομμυριούχους του πλανήτη για το 2022 και το 2023. Σε σύγκριση με την 23η Φεβρουαρίου του 2022 -δηλαδή την προηγούμενη της ρωσικής εισβολής- αυτοί οι 39 κροίσοι έχουν γίνει φτωχότεροι κατά 45 δισ. δολάρια ή περίπου κατά 13%.
Ωστόσο, αν κοιτάξει κανείς την πορεία τους από τον περασμένο Μάρτιο, όταν το ρούβλι βρισκόταν σε ελεύθερη πτώση και το χρηματιστήριο της Μόσχας κατέβασε ρολά, μέχρι σήμερα, η εικόνα έχει αλλάξει ριζικά. Από τον Μάρτιο του 2022 έως τον Μάρτιο του 2023, αυτοί οι 39 δισεκατομμυριούχοι έχουν ανακτήσει το εντυπωσιακό ποσό των 104 δισ. δολαρίων. Εξ αυτών, μόνο τρεις είδαν την περιουσία τους να συρρικνωνεται τη συγκεκριμένη περίοδο. Άλλοι επτά δισεκατομμυριούχοι που είχαν περάσει την πόρτα της εξόδου πέρυσι τον Μάρτιο, παρότι υπέστησαν κυρώσεις, αύξησαν την περιουσία τους αρκετά ώστε να επιστρέψουν στο κλαμπ των πλουσιότερων του πλανήτη φέτος.
“Τα περιουσιακά τους στοιχεία έχουν καταφέρει να επιβιώσουν με αξιοσημείωτο τρόπο”, λέει ο δικηγόρος Βίκτορ Ουίνκλερ, που ασχολείται με θέματα κυρώσεων και διετέλεσε στο παρελθόν επικεφαλής του τμήματος παγκόσμιων κυρώσεων της γερμανικής τράπεζας Commerzbank. “[Πριν το 2022] ένα πολύ σημαντικό μέρος του πλούτου τους βρισκόταν ήδη φυλαγμένο σε χώρες που [δεν] υιοθετούν κυρώσεις της Δύσης. Πολλοί μπόρεσαν να προλάβουν τις κυρώσεις που επιβλήθηκαν μετά την 23η Φεβρουαρίου δεδομένου ότι μπήκαν στο στόχαστρο πολύ μετά την εισβολή του Πούτιν”.
Ο πλέον κερδισμένος των Ρώσων ολιγαρχών ήταν ο μεγιστάνας των λιπασμάτων Αντρέι Μελνιτσένκο, ο οποίος είναι σήμερα ο πλουσιότερος άνθρωπος της χώρας. Ο Μελνιτσένκο είδε την περιουσία του να αυξάνεται κατά 14,1 δισ. δολάρια κατά τη διάρκεια του τελευταίου έτους, φτάνοντας στα 25,2 δισ. δολάρια, χάρη στην εκτίναξη των τιμών των λιπασμάτων και του άνθρακα, ακρογωνιαίους λίθους των δύο ιδιωτικών εταιρειών του, της εταιρείας παραγωγής λιπασμάτων Eurochem και της λιγνιτικής εταιρείας SUEK. Ο Μελνιτσένκο μεταβίβασε τις μετοχές του στη Eurochem και τη SUEK σε ένα καταπίστευμα το 2006, ενώ σταμάτησε να είναι δικαιούχος του καταπιστεύματος στις 8 Μαρτίου του 2022, δίνοντας τη θέση του στη σύζυγό του Αλεξάνδρα (στην οποία επιβλήθηκαν κυρώσεις τον Ιούνιο).
Οι εκπρόσωποί του ισχυρίστηκαν ότι δεν θα πρέπει να συμπεριληφθεί στη λίστα των δισεκατομμυριούχων, αλλά το Forbes εκτιμά ότι έχει δώσει εικονικά τον έλεγχο αυτών των περιουσιακών στοιχείων σε συγγενείς του ή συνεργάτες τους. Στην πραγματικότητα, το Forbes υπολόγισε τις περιουσίες όλων των Ρώσων δισεκατομμυριούχων για τη λίστα του 2023, με βάση τις δομές ιδιοκτησίας του Φεβρουαρίου του 2022, δηλαδή πριν την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, και ως εκ τούτου εξακολουθεί να υπολογίζει τις Eurochem και SUEK στην εκτιμώμενη περιουσία του Μελνιτσένκο.
Σύμφωνα με τον Άντερς Άσλουντ, είναι επίσης σημαντικό γίνει ένας διαχωρισμός όσον αφορά τις επιπτώσεις που είχαν οι κυρώσεις στους ολιγάρχες με σημαντικά περιουσιακά στοιχεία στο εξωτερικό και σε αυτούς που εδρεύουν κατά κύριο λόγο στη Ρωσία. “Η αίσθησή μου είναι ότι έχουν υποφέρει υπέρμετρα. Αυτοί που βρίσκονται ανάμσα (στη Δύση και τη Ρωσία) είναι χαμένοι”, λέει, επισημαίνοντας την μειούμενη αποτίμηση επιχειρήσεων όπως ο τραπεζικός όμιλος Alfa Bank, που εδρεύει στο Λουξεμβούργο, ο οποίος ανήκει τους δισεκατομμυριούχους Μιχαήλ Φρίντμαν, Πιοτρ Άβεν, Γκέρμαν Χαν και Αλεξέι Κουζμίτσεφ, οι οποίοι έχουν υποστεί κυρώσεις. (Ο πέμπτος συνιδιοκτήτης του τραπεζικού ομίλου Αντρέι Κοσόγκοφ, δεν έχει βρεθεί στο στόχαστρο). Αυτό τους διαχωρίζει από εκείνους που διαθέτουν περιουσιακά στοιχεία στη Ρωσία και έχουν πολύ στενότερους δεσμούς με τον Πούτιν, όπως ο Αρκάντι και ο Μπόρις Ρότενμπεργκ.
Στην πραγματικότητα, το Forbes εκτικμά ότι ο Αρκάντι Ρότενμπεργκ, ο αδελφός του Μπόρις και ο γιος του Ίγκορ είναι όλοι τους πλουσιότεροι σήμερα από ό,τι ήταν πριν την έναρξη του πολέμου, συνολικά κατά 500 εκατ. έως 6,2 δισ. δολάρια. Οι συγκεκριμένοι, διαθέτοντας πολύ λίγα γνωστά περιουσιακά στοιχεία εκτός Ρωσίας, δεν έχουν πληγεί τόσο σκληρά από τις δυτικές κυρώσεις, δεδομένου ότι αυτές στοχεύουν κυρίως συμμετοχές σε ξένες επιχειρήσεις ή επενδύσεις.
Ωστόσο, οι προοπτικές για τη ρωσική οικονομία είναι πιο περίπλοκες από ό,τι υποδηλώνουν οι περιουσίες των κροίσων της χώρας. Η ρωσική οικονομία συρρικνώθηκε περίπου κατά 2,5% πέρυσι, σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία της ρωσικής κυβέρνησης, πολύ λιγότερο από τις προβλέψεις για “βουτιά” 12% και πλέον. Και πάλι όμως, πρόκειται για σημαντική συρρίκνωση σε σύγκριση με την ανάπτυξη του ΑΕΠ κατά 3,5% που καταγράφηκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση και κατά 2,1% που είχαν οι ΗΠΑ. Επιπλέον, παρατηρούνται ενδείξεις ότι οι δυτικές κυρώσεις -ιδίως το ανώτατο όριο τιμών που έχει επιβληθεί στο ρωσικό πετρέλαιο από τον Δεκέμβριο και η απαγόρευση της Ε.Ε. στα ρωσικά πετρελαϊκά προϊόντα που τέθηκε σε ισχύ πριν από δύο μήνες- έχουν αρχίσει επιτέλους να πλήττουν τη ρωσική οικονομία: το Υπουργείο Οικονομικών της Ρωσίας ανακοίνωσε δημοσιονομικό έλλειμμα ύψους 29,5 δισ. δολαρίων για το πρώτο τρίμηνο του 2023, λόγω κυρίως της μείωσης των εσόδων από το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο.
Όσον αφορά τον αντίκτυπό τους στους Ρώσους δισεκατομμυριούχους, μόνο ένας από όσους υπέστησαν κυρώσεις είδε την πόρτα της εξόδου από το κλαμπ των δισεκατομμυριούχους το τελευταίο έτος: ο Όλεγκ Τίνκοφ. Κι αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι αναγκάστηκε, όπως λέγεται, να πουλήσει τα περιουσιακά του στοιχεία φθηνά μετά την κριτική που άσκησε στον πόλεμο του Πούτιν.
Οι κυρώσεις άλλωστε δεν έχουν καν βάλει στο στόχαστρο τους σωστούς ανθρώπους, σύμφωνα με τον Τίνκοφ. “Εάν ήμουν στη θέση των δυτικών κυβερνήσεων, θα στόχευα πιο συγκεκριμένα”, είχε δηλώσει στο Forbes πέρυσι τον Μάιο. “Υπάρχουν άνθρωποι που δεν έχουν συμπεριληφθεί στις κυρώσεις και είναι τα ‘πορτοφόλια’ του Πούτιν, την ώρα που εγώ είμαι στη λίστα”.