Η Ελλάδα έχει αναγνωρίσει επίσημα μια σημαντική μετατόπιση στο δόγμα της για το Αιγαίο, σηματοδοτώντας μια απομάκρυνση από τη μακροχρόνια εξάρτησή της από τη ναυτική και αεροπορική ισχύ με τις δηλώσεις του Υπουργού Άμυνας Νίκου Δένδια. Η Αθήνα υποστηρίζει ότι η υπεράσπιση μιας στενής θάλασσας όπως το Αιγαίο με ακριβές νέες φρεγάτες και πολεμικά πλοία δεν έχει πλέον νόημα σε μια εποχή όπου τα χαμηλού κόστους μη επανδρωμένα συστήματα μπορούν να εξουδετερώσουν περιουσιακά στοιχεία υψηλής αξίας. Έλληνες αξιωματούχοι σημειώνουν ανοιχτά ότι μια φρεγάτα δισεκατομμυρίων ευρώ μπορεί να καταστραφεί από ένα drone που κοστίζει μόνο μερικές χιλιάδες ευρώ.
Η νέα ιδέα οραματίζεται το Αιγαίο όχι ως μια θαλάσσια ζώνη που προστατεύεται κυρίως από το ναυτικό, αλλά ως ένα θέατρο ολοένα και περισσότερο «απομονωμένο» από την ξηρά μέσω διασκορπισμένων αναπτύξεων πυραύλων. Αντί να προβάλλει ναυτική ισχύ μέσα σε ένα συμφορημένο αρχιπέλαγος, η Ελλάδα σχεδιάζει να βασιστεί σε κινητές μονάδες πυραύλων που είναι διασκορπισμένες σε εκατοντάδες νησιά. Αυτά τα συστήματα προορίζονται να συμπληρώσουν, όχι να αντικαταστήσουν, τις ναυτικές δυνάμεις μειώνοντας την έκθεσή τους σε συγκεντρωμένες απειλές.
Αυτή η μετατόπιση περιλαμβάνει επίσης μια αναθεωρημένη προσέγγιση στην αεράμυνα. Παραδοσιακά κυριαρχούμενη από την Ελληνική Πολεμική Αεροπορία, η Ελλάδα επιδιώκει τώρα να ωθήσει τις ευθύνες της αεράμυνας προς τα επίγεια συστήματα. Οι αξιωματούχοι περιγράφουν την αναδυόμενη αρχιτεκτονική ως μια πολυεπίπεδη ασπίδα που αποσκοπεί στον περιορισμό της πρόσβασης τόσο στη θάλασσα όσο και στον αέρα. Η μετατόπιση διαμορφώνεται εγχώρια ως απάντηση στις νέες τεχνολογίες και στην ανάγκη εκσυγχρονισμού της άμυνας χωρίς κλιμάκωση του κόστους.
Το σχέδιο της Αθήνας περιλαμβάνεται στον προσωρινό τίτλο «Αχιλλέας Ασπίδα», ένα έργο που περιλαμβάνει πέντε διαφορετικούς τύπους πυραυλικών συστημάτων που θα τοποθετηθούν σε όλα τα νησιά του Αιγαίου και κατά μήκος των χερσαίων συνόρων με την Τουρκία. Ένα σημαντικό μέρος αυτών των συστημάτων αναμένεται να προέρχεται από το Ισραήλ, συνεχίζοντας την επεκτεινόμενη αμυντική συνεργασία μεταξύ των δύο κρατών.
Οι στόχοι προμηθειών περιστρέφονται κυρίως γύρω από συστήματα αεράμυνας και όχι γύρω από επιθετικά μέσα μεγάλης εμβέλειας. Αυτό αντανακλά έναν διαρθρωτικό περιορισμό: Η Ελλάδα δεν διαθέτει δικούς της χερσαίους πυραύλους κρουζ και δεν διαθέτει απόθεμα πυραύλων stand-off που εκτοξεύονται από drone. Ως αποτέλεσμα, οι επιλογές που μπορούν να εφαρμοστούν περιορίζονται σε επίγεια συστήματα αεράμυνας – Patriot, S-300 και ενδεχομένως ισραηλινά αναχαιτιστικά.
Η Ελλάδα διαθέτει επί του παρόντος έξι συστοιχίες Patriot με συνολικά 96 πυραύλους, ικανές να αναπτύξουν 24 εκτοξευτές ταυτόχρονα. Οι κύκλοι επαναφόρτισης περίπου 30 λεπτών περιορίζουν την απόκρισή τους σε ένα κορεσμένο σενάριο. Τα συστήματα S-300 που βρίσκονται στην Κρήτη παραμένουν ένα άλλο στοιχείο, αν και η εμβέλειά τους και ο χρόνος απόκρισής τους θεωρούνται ανεπαρκή έναντι των σύγχρονων, κινητών απειλών. Τα ισραηλινά συστήματα που βρίσκονται υπό διαπραγμάτευση αναμένεται να καλύψουν κενά, αλλά όχι να αλλάξουν ριζικά την περιφερειακή ισορροπία.
Για τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής στην Αθήνα, η παρουσίαση αυτής της αναθεώρησης ως αλλαγής δόγματος βοηθά στη δικαιολόγηση των αυξανόμενων αμυντικών δαπανών στο εγχώριο κοινό. Η ονομασία της από ένα μυθολογικό πρόσωπο παρέχει συμβολικό βάρος, ενισχύοντας την αφήγηση της εθνικής ανθεκτικότητας εν μέσω μεταβαλλόμενων γεωπολιτικών πραγματικοτήτων.
Τεχνικά εμπόδια και ερωτήματα σκοπιμότητας
Παρά την κατηγορηματική ρητορική, σημαντικοί τεχνικοί περιορισμοί εγείρουν ερωτήματα σχετικά με την εφαρμογή. Η Ελλάδα έχει περίπου 3.000 νησιά στο Αιγαίο. Περίπου 170 κατοικούνται και περίπου 20 έχουν στρατιωτικοποιηθεί μέχρι σήμερα. Η δημιουργία ενός πυκνού, ανθεκτικού δικτύου πυραύλων σε μια τόσο διασκορπισμένη γεωγραφία θα απαιτούσε διαρκείς οικονομικές, υλικοτεχνικές και διοικητικές επενδύσεις που υπερβαίνουν τις τρέχουσες δυνατότητες.
Τα υπάρχοντα συστήματα αντιμετωπίζουν επίσης διαρθρωτικούς περιορισμούς. Οι αναπτύξεις πυραύλων κρουζ δεν είναι βιώσιμες λόγω κενών στις προμήθειες και οι πύραυλοι κατά πλοίων ή χερσαίων επιθέσεων όπως οι Spike NLOS ή Harpoon προσφέρουν περιορισμένη εμβέλεια σε σύγκριση με το απόθεμα της Τουρκίας. Πολλά νησιά του Αιγαίου βρίσκονται κοντά στις ακτές της Τουρκίας, θέτοντας τυχόν σταθερές ή ημισταθερές συστοιχίες πυραύλων σε υψηλό κίνδυνο προληπτικής δράσης σε περίπτωση πραγματικής κρίσης.
Οι αναλυτές σημειώνουν ότι η Τουρκία διατηρεί σήμερα έναν από τους μεγαλύτερους στόλους μη επανδρωμένων αεροσκαφών στον κόσμο, με πάνω από 1 εκατομμύριο μη επανδρωμένα αεροσκάφη σε διάφορες κατηγορίες, συμπεριλαμβανομένων οπλισμένων και καμικάζι τύπων, κατατάσσοντάς την πίσω μόνο από τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Κίνα. Αυτός ο τόμος, σε συνδυασμό με την ταχεία πρόοδο της Τουρκίας σε μη επανδρωμένα συστήματα, ηλεκτρονικό πόλεμο και δυνατότητες ακριβούς επίθεσης, θέτει μια θεμελιώδη πρόκληση για τις στατικές ή ημιστατικές πυραυλικές άμυνες σε νησιά.
Οι πρόσφατες συγκρούσεις αναφέρονται ως προειδοποιητικά παραδείγματα. Τόσο στη Συρία όσο και στον πόλεμο του Καραμπάχ το 2020, οι προηγμένες ρωσικές συστοιχίες αεράμυνας κατακλύστηκαν ή εξουδετερώθηκαν πριν μπορέσουν να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τα εισερχόμενα drones. Σε ένα πυκνά γεμάτο νησιωτικό περιβάλλον, τα ελληνικά συστήματα θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν παρόμοιες ευπάθειες, εγείροντας αμφιβολίες για το εάν οι συστοιχίες θα μπορούσαν καν να ενεργοποιηθούν πριν στοχευτούν.
Η αφήγηση για την ασφάλεια και το εσωτερικό πολιτικό πλαίσιο
Οι Έλληνες αξιωματούχοι παρουσιάζουν την Τουρκία ως την κύρια πρόκληση ασφαλείας της χώρας, παρά το γεγονός ότι και οι δύο είναι μέλη του ΝΑΤΟ από το 1952. Αυτό το πλαίσιο τοποθετεί την Άγκυρα ως απειλή εντός της συμμαχίας – ένα επιχείρημα που αντηχεί στην εσωτερική πολιτική, αλλά δεν αντικατοπτρίζεται στην αμυντική στάση της Τουρκίας.
Η Τουρκία δεν έχει δόγμα ή σχεδιασμό που να στοχεύει στην επίθεση ή την κατοχή ελληνικού εδάφους. Ο στρατιωτικός σχεδιασμός της επικεντρώνεται στην πρόληψη τετελεσμένων γεγονότων και στην αντιμετώπιση πιθανών κρίσεων στο Αιγαίο, όχι στην έναρξή τους. Η Άγκυρα δίνει έμφαση στην αποκλιμάκωση, την άμεση διπλωματία και την κοινή ανάπτυξη πόρων στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο, πολιτικές που ευθυγραμμίζονται με την ευρύτερη περιφερειακή σταθερότητα.
Ωστόσο, από πολιτική άποψη, η ελληνική αφήγηση περί άμεσης απειλής εξυπηρετεί πολλαπλούς σκοπούς. Δικαιολογεί υψηλότερες αμυντικές δαπάνες σε μια χώρα της οποίας η οικονομία παραμένει περιορισμένη από το χρέος και τις διαρθρωτικές αδυναμίες. Ενισχύει την εθνική ενότητα παρουσιάζοντας έναν εξωτερικό κίνδυνο. Και ενισχύει την ανάγκη για στενότερους αμυντικούς δεσμούς με εταίρους όπως το Ισραήλ και επιλεγμένα κράτη της ΕΕ.
Αυτή η στρατηγική τιτλοποίησης ακολουθεί ένα μοτίβο που παρατηρείται σε όλη την Ευρώπη, όπου αρκετές κυβερνήσεις έχουν αναπροσανατολίσει τις αμυντικές προτεραιότητες μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Ωστόσο, σε αντίθεση με τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης στην πρώτη γραμμή, η διαμόρφωση απειλών της Ελλάδας επικεντρώνεται σε έναν σύμμαχο στο ΝΑΤΟ, μια αντίφαση που παραμένει ένα επίμονο σημείο έντασης.
Μπορεί το νέο δόγμα να αλλάξει την ισορροπία στο Αιγαίο;
Παραμένουν ερωτήματα σχετικά με το αν η Ελλάδα μπορεί ρεαλιστικά να εφαρμόσει το δόγμα της ή αν χρησιμεύει περισσότερο ως πολιτικό μήνυμα. Η δημιουργία μιας ολοκληρωμένης αντιπυραυλικής ασπίδας σε δεκάδες νησιά απαιτεί οικονομικούς πόρους που ξεπερνούν την τρέχουσα αμυντική κατανομή της Ελλάδας, η οποία κυμαίνεται περίπου στα 8 δισεκατομμύρια ευρώ (9,33 δισεκατομμύρια δολάρια) ετησίως. Η σημαντική επέκτασή της θα επιβάρυνε μια χώρα που εξακολουθεί να διαχειρίζεται υποχρεώσεις χρέους προς τους Ευρωπαίους πιστωτές.
Οι γεωγραφικές πραγματικότητες περιπλέκουν επίσης κάθε προσπάθεια «κλεισίματος» του Αιγαίου. Οι νησιωτικές αλυσίδες που εκτείνονται σε μια στενή θάλασσα προσφέρουν μικρό στρατηγικό βάθος. Οποιαδήποτε απομονωμένη φρουρά κινδυνεύει να αποκοπεί, καθιστώντας δύσκολη τη διατήρηση ενός συνεκτικού αμυντικού δικτύου. Η εγγύτητα και τα τεχνολογικά πλεονεκτήματα της Τουρκίας μεγεθύνουν περαιτέρω αυτές τις ευπάθειες.
Επιπλέον, μια σύγκρουση στο Αιγαίο θα επιβάλει δυσανάλογο οικονομικό κόστος στην Ελλάδα, της οποίας η οικονομία εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον τουρισμό και τη θαλάσσια εφοδιαστική. Μια στρατιωτικοποιημένη στάση κινδυνεύει να υπονομεύσει τους ίδιους τους τομείς που υποστηρίζουν τις εθνικές προσπάθειες ανάκαμψης.
Ενώ το Ισραήλ προσφέρει προηγμένη τεχνολογία και είναι πιθανό να προμηθεύσει ορισμένα από τα επιθυμητά συστήματα, αυτή η συνεργασία από μόνη της δεν μπορεί να επιλύσει τις δομικές αδυναμίες. Η προσπάθεια της Αθήνας να τοποθετηθεί ως μέρος μιας ευρύτερης περιφερειακής στρατηγικής εξισορρόπησης έχει συμβολική σημασία, αλλά η υποκείμενη στρατιωτική σκοπιμότητα παραμένει περιορισμένη.
Μια περιοχή που εξυπηρετείται καλύτερα από την πρακτική συνεργασία
Παρά την πολιτική ρητορική, και οι δύο χώρες αναμένεται να επωφεληθούν περισσότερο από τη συνεργασία παρά από την αντιπαράθεση. Το Αιγαίο προσφέρει ευκαιρίες για κοινή ανάπτυξη πόρων, κοινή διαχείριση της θάλασσας και οικονομική συμπληρωματικότητα. Η διπλωματική εμπλοκή μεταξύ Άγκυρας και Αθήνας τα τελευταία χρόνια έχει δείξει ότι οι εντάσεις μπορούν να μειωθούν όταν υπάρχει πολιτική βούληση.
Για την Τουρκία, η δηλωμένη ελληνική στρατηγική αντιπροσωπεύει λιγότερο μια πιεστική απειλή και περισσότερο μια αναγνώριση των μεταβαλλόμενων στρατιωτικών πραγματικοτήτων. Η μετάβαση από τη ναυτική κυριαρχία στην χερσαία άμυνα αντανακλά την αναγνώριση του αυξανόμενου τεχνολογικού και επιχειρησιακού πλεονεκτήματος της Τουρκίας. Για την Ελλάδα, η αλλαγή δόγματος φαίνεται να εξυπηρετεί εσωτερικούς και συμβολικούς στόχους όσο και στρατηγικούς.
Η βιωσιμότητα και η αποτελεσματικότητα της νέας στάσης της Ελλάδας στο Αιγαίο παραμένουν αβέβαιες. Αυτό που είναι σαφές, ωστόσο, είναι ότι η μακροπρόθεσμη σταθερότητα δεν θα εξαρτηθεί από την ανάπτυξη πυραύλων ή τα ονόματα έργων που είναι γεμάτα μύθους, αλλά από πολιτικές επιλογές που δίνουν προτεραιότητα στην κοινή ευημερία και την περιφερειακή ηρεμία έναντι των αφηγήσεων αμοιβαίας απειλής.