Το κίνημα «Rhodes Must Fall», που ξεκίνησε στο Πανεπιστήμιο του Κέιπ Τάουν το 2015, ζήτησε αρχικά την αφαίρεση των αγαλμάτων προς τιμήν του Cecil Rhodes, αλλά γρήγορα έγινε παγκόσμιο σύμβολο αντίστασης στον θεσμικό ρατσισμό και την αποικιακή κληρονομιά. Κεντρική θέση σε αυτές τις συζητήσεις ήταν η πράξη της ονομασίας και της μετονομασίας των εδαφών, ένα κρίσιμο εργαλείο του αυτοκρατορικού ελέγχου. Η κατάργηση των αποικιακών ονομάτων έχει φτάσει να συμβολίζει την αποαποικιοποίηση και τις προσπάθειες αποκατάστασης της γνωσιακής βίας των αποικιοκρατών.
Τα τελευταία χρόνια, η Κίνα χρησιμοποίησε επίσης τη μετονομασία ως εργαλείο αυτοκρατορικής διαγραφής, ιδιαίτερα στο Θιβέτ, όπου προσπάθησε να αντικαταστήσει το παγκοσμίως αναγνωρισμένο όνομα «Θιβέτ» με «Xizang», τον όρο που χρησιμοποιείται στην Κίνα για το κεντρικό και δυτικό Θιβέτ. Παρά τους ισχυρισμούς της Κίνας ότι το Θιβέτ ήταν πάντα μέρος του έθνους του, το όνομα «Θιβέτ» προκαλεί την εικόνα μιας ξεχωριστής χώρας και όχι μιας περιοχής της Κίνας. Αυτή η ασυμφωνία τροφοδοτεί την ανησυχία του Πεκίνου για τις διεθνείς αντιλήψεις. Ακόμη και στο Πακιστάν, στενό σύμμαχο της Κίνας, το «Θιβέτ» συνδέεται με μια ξεχωριστή οντότητα χιονισμένων βουνών και περιβαλλοντικής καθαρότητας, παρά με την Κίνα. Οι επίμονες προσπάθειες του Πεκίνου να αναδιαμορφώσει αυτές τις συσχετίσεις δείχνουν ότι, τουλάχιστον για τους Κινέζους αξιωματούχους, ο Σαίξπηρ έκανε λάθος: ο όρος Xizang δεν μυρίζει τόσο γλυκό από κανένα άλλο όνομα.
Είναι αυτό το άγχος που οδήγησε την Κίνα τα τελευταία δύο χρόνια να ξεκινήσει μια εκστρατεία πίεσης για να πείσει ξένες επιχειρήσεις, εκδότες και χαρτογράφους να υιοθετήσουν το όνομα «Xizang» στη θέση του «Θιβέτ». Όταν ξένοι πολιτικοί ή αξιωματούχοι -ιδιαίτερα από χώρες με χρέη που εξαρτώνται από την κινεζική βοήθεια- επισκέπτονται την Κίνα ή το Θιβέτ αυτές τις μέρες, τα κινεζικά μέσα ενημέρωσης τους δείχνουν να χρησιμοποιούν τον όρο Xizang για να αναφερθούν στο Θιβέτ στις δημόσιες δηλώσεις τους: η λέξη Θιβέτ έχει ακυρωθεί. Τέτοιες τελετουργικές πράξεις συμμόρφωσης τόσο ταπεινώνουν αυτούς τους επισκέπτες όσο και εξομαλύνουν την αντικατάσταση του Θιβέτ με το Xizang στον παγκόσμιο λόγο. Τέτοιες πράξεις συμμόρφωσης εμφανίζονται τώρα και στη Δύση. Για παράδειγμα, το Musée du Quai Branly στο Παρίσι χαρακτήρισε τα θιβετιανά αντικείμενα ως προερχόμενα από το “Xizang”, ενώ το Musée Guimet επανακατηγοριοποίησε τις θιβετιανές συλλογές του ως προερχόμενες από τον “κόσμο των Ιμαλαΐων”. Ακόμη και το Βρετανικό Μουσείο, στον κατάλογο της συνεχιζόμενης έκθεσης του Silk Road, αναφέρεται στη Λάσα ως «στο Θιβέτ ή στην Αυτόνομη Περιοχή Xizang». Στο παρελθόν η Κίνα άσκησε άμεση πίεση στα διεθνή ιδρύματα να συμμορφωθούν με τις απαιτήσεις ονοματοδοσίας της – περιβόητα, το 2023 το Πεκίνο απαίτησε από ένα μουσείο στη Νάντη να παραλείψει οποιαδήποτε αναφορά στον Τζένγκις Χαν και τη Μογγολική Αυτοκρατορία σε μια έκθεση (το μουσείο απέρριψε αυτές τις απαιτήσεις) – αλλά σε αυτές τις πιο πρόσφατες περιπτώσεις, οι δυτικοί θεσμοί φαίνεται να σπεύδουν να κατευνάσουν την Κίνα εκ των προτέρων, ακόμη και χωρίς να δεχτούν άμεση πίεση να το πράξουν.
Η ενασχόληση της Κίνας με τη μετονομασία του Θιβέτ δεν είναι νέα. Στη δεκαετία του 1990, το Πεκίνο επέβαλε τη χρήση της φράσης «China’s Tibet» σε αγγλικές εκδόσεις, μια αδέξια προσπάθεια να νομιμοποιήσει τη διακυβέρνησή του στην περιοχή. Η αλλαγή επωνυμίας επεκτάθηκε στη λαϊκή κουλτούρα, όπως φαίνεται στην κινεζική έκδοση του Tintin στο Θιβέτ, η οποία ονομάστηκε Tintin στο Θιβέτ της Κίνας. Αυτή η προσπάθεια απέτυχε, προκαλώντας γελοιοποίηση στο εξωτερικό παρά αύξησε τη νομιμότητα για τη διεκδίκηση της Κίνας επί του Θιβέτ.
Θιβετιανοί που διαδηλώνουν στο Παρίσι, Γαλλία. – Φωτογραφία: Norbu GYACHUNG / Unsplash
Η τρέχουσα ώθηση για αντικατάσταση του «Θιβέτ» με το «Xizang» ισχυρίζεται ότι έχει μια πιο εγκεφαλική αιτιολόγηση από το να διεκδικεί απλώς την ιδιοκτησία. Οι υποστηρικτές του υποστηρίζουν ότι η λέξη «Θιβέτ» είναι ένας ξένος όρος που επιβλήθηκε ως αποτέλεσμα της δυτικής αποικιοκρατίας. Τα ιστορικά στοιχεία δείχνουν όμως το αντίθετο. Ο όρος «Θιβέτ» εξελίχθηκε από την τοπική χρήση, αιώνες πριν φτάσει η δυτική αποικιοκρατία στην Ασία. Οι επιστημονικές εξηγήσεις για την προέλευση της λέξης την αποδίδουν όλες σε τοπικά τοπωνύμια, με τις περισσότερες να υποδηλώνουν ότι η δεύτερη συλλαβή στη λέξη «Θιβέτ» προέρχεται από τον αυτόχθονα Θιβετιανό όρο «Bod», τον οποίο οι Κινέζοι της δυναστείας Τανγκ μετέφρασαν ως «Tubo». Με την πάροδο των αιώνων, οι αλληλεπιδράσεις με τους γειτονικούς τουρκικούς και κινεζικούς πολιτισμούς μετέτρεψαν το “Tubo” σε “Θιβέτ”, αντανακλώντας τις ιστορικές διαπολιτισμικές ανταλλαγές της περιοχής. Κατά τη διάρκεια της δυναστείας των Γιουάν, ο όρος «Τούμπο» παρέμεινε σε επίσημους τίτλους, όπως ο «Επίτροπος Ειρήνευσης Tubo». Αντίθετα, το «Xizang» εμφανίστηκε πολύ αργότερα, κατά τη διάρκεια της δυναστείας Qing, πιθανώς ως εσφαλμένη μεταγραφή της φράσης Manchu «Wargi dzang» (Δυτικό Θιβέτ). Τα έγγραφα του Qing χρησιμοποιούσαν περιστασιακά το “Weizang”, που προέρχεται από τον θιβετιανό όρο U-Tsang (Κεντρικό Θιβέτ), αλλά το “Xizang” σταδιακά έγινε ο τυπικός όρος στα κινεζικά επίσημα αρχεία.
Στα πρώτα χρόνια του, το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα (ΚΚΚ) χρησιμοποίησε θιβετιανά επώνυμα όπως «Bod» και «Bodpa» σε μια προσπάθεια να κερδίσει την υποστήριξη του Θιβέτ. Στη δεκαετία του 1930 η Γκυαρόνγκ, μια περιοχή του ανατολικού Θιβέτ, το ΚΚΚ ίδρυσε αυτό που τότε ονόμαζαν «Λαϊκή Δημοκρατία του Μπόντπα», αφού θεωρούσαν τον όρο «Ξιζάνγκ» εκείνη την εποχή ως κληρονομιά της φεουδαρχίας Τσινγκ.