Με αφορμή τη συμπλήρωση 100 ετών, από την Συνθήκη της Λωζάννης, συνομιλήσαμε με τον βουλευτή της ΝΔ και καθηγητή Διεθνούς Δικαίου, Άγγελο Συρίγο, για τα σημεία της ιστορικής συνθήκης που παραμένουν επίκαιρα και το ρόλο της Τουρκίας σε αυτά.
Βγαίνοντας από το ασανσέρ, μια μικρή πλαστική πινακίδα «καταχράται» λίγα τετραγωνικά εκατοστά τοίχου. Στο γκρι πλαίσιο αναγράφει ονοματεπώνυμο και ιδιότητα: Άγγελος Συρίγος, Βουλευτής Α’ Αθηνών. «Τουλάχιστον δεν θα χρειαστεί να αλλάξετε την πινακίδα στην εξώπορτα», του λέω καθώς με υποδέχεται στο γραφείο του στο κέντρο της Αθήνας. «Φοβάμαι πως δεν θα είχα την οικονομική δυνατότητα να διατηρήσω το γραφείο, οπότε η πινακίδα είναι το λιγότερο», απαντά χαμογελώντας.
Παρότι αρχικώς είχε διαφανεί πως θα μείνει εκτός Βουλής -για μόλις 10 ψήφους- εν τέλει, οι «καθυστερήσεις» των εκλογικών διαδικασιών επιφύλασσαν μια ευχάριστη έκπληξη στον τέως υφυπουργό Παιδείας και καθηγητή Διεθνούς Δικαίου, του Παντείου Πανεπιστημίου. Η ολοκλήρωση της καταμέτρησης των ψηφοδελτίων από την ανώτατη εφορευτική επιτροπή «χάρισε» άλλη μια έδρα στη Νέα Δημοκρατία και μια τρίτη συνεχόμενη κοινοβουλευτική θητεία στον κ. Συρίγο.
Ο λόγος, όμως, που βρίσκομαι στο γραφείο του δεν είναι αυτός. Στις 24 Ιουλίου συμπληρώνεται ένας αιώνας από την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης. Μια συνθήκη, η οποία συνεχίζει να απασχολεί και να καθορίζει, εν μέρει, τις ισορροπίες στο «καμίνι» της νοτιοανατολικής Μεσογείου. Τι είναι άραγε αυτό που την κρατά στην επικαιρότητα;
Γιατί μια συνθήκη, η οποία υπεγράφη πριν από 100 χρόνια, παραμένει σε τέτοιο βαθμό στην επικαιρότητα, ως στις μέρες μας; Δεν είναι κομματάκι παράδοξο αυτό;
Η Συνθήκη της Λωζάννης είναι η πλέον μακροχρόνια συνθήκη ειρήνης που έχει εφαρμοστεί ποτέ. Από εκεί και πέρα, βέβαια, πρόκειται για ένα κατά βάσιν παρωχημένο κείμενο, υπό την έννοια ότι οι περισσότερες διατάξεις της δεν έχουν καμία εφαρμογή, καμία σημασία στο σήμερα. Προφανώς εξαιρούνται οι διατάξεις εκείνες που αφορούν στα σύνορα και στις εδαφικές διευθετήσεις. Αν διαβάσει κανείς τα 143 άρθρα της, θα ανακαλύψει μέσα διατάξεις για διομολογήσεις, για εμπορικά συμφέροντα Βρετανών, Γάλλων και Ιταλών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, για συμμαχικά νεκροταφεία. Πρόκειται για ζητήματα που σήμερα αφορούν αποκλειστικώς τους ιστορικούς. Τα μοναδικά σημεία τα οποία εξακολουθούν να έχουν σημασία στις μέρες μας είναι ο προσδιορισμός των εδαφικών διευθετήσεων, των συνόρων, μεταξύ των κρατών της περιοχής.
Φαντάζομαι για αυτό δεν περνάει μέρα στα τουρκικά ΜΜΕ, που να μην γίνεται κάποια αναφορά στη Συνθήκη της Λωζάννης, από κάποιο υψηλόβαθμο αξιωματούχο της Τουρκίας…
Το γεγονός ότι στη γειτονική χώρα επιστρέφουν διαρκώς σε μια συνθήκη, η οποία υπεγράφη πριν από έναν αιώνα, είναι προβληματικό και αποτελεί μια ιδιορρυθμία των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Αυτό οφείλεται κυρίως στην προσπάθεια της Τουρκίας, τα τελευταία 27 χρόνια, να αμφισβητεί τις διευθετήσεις από τη Συνθήκη της Λωζάννης. Πράγματα τα οποία δεν ήταν αντιληπτά το ‘24, το ’25, το ’26, δηλαδή τα χρόνια αμέσως μετά την υπογραφή, τα «ανακάλυψε» αίφνης η Τουρκία 73 χρόνια αργότερα με την κρίση στα Ίμια και τα προχώρησε ακόμη παραπέρα με μια σειρά από επιστολές που έστειλε στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών το 2021 και 2022. Όμως, δεν γίνεται κάτι που δεν έχει εντοπιστεί 10 ή 20 χρόνια μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης, να εντοπίζεται ξαφνικά 75 χρόνια αργότερα και να χαρακτηρίζεται ως «έλλειψη».
Εκτιμάτε πως πρόκειται για μια συνθήκη η οποία πέρα από το ιστορικό της πλαίσιο, έχει αναφορές και στο μέλλον με κάποιο τρόπο;
Πλην νομικών διαφορών με την Τουρκία για τις εδαφικές διευθετήσεις και σύνορα, όλα τα άλλα είναι τελειωμένα.
Όσον αφορά τις νομικές διαφορές που αναφέρετε, θα μπορούσαμε να τις βρούμε μπροστά μας σύντομα;
Θεωρητικώς θα μπορούσαν οι διαφορές μας για υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ να μας οδηγήσουν στο Διεθνές Δικαστήριο. Κατά τα λοιπά δεν θεωρώ πως πράγματα που έχουν ρυθμιστεί εδώ και δεκαετίες ότι πρέπει να πάνε στο Διεθνές Δικαστήριο.
Παρόλα αυτά συνεχίζουν να μας απασχολούν ζητήματα της Συνθήκης όπως το καθεστώς της μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη, αλλά και η λεγόμενη αποστρατιωτικοποίηση των νησιών με τους γνωστούς, παράνομους τουρκικούς ισχυρισμούς περί γκρίζων ζωνών.
Θα μου επιτρέψετε ένα σχόλιο… Ναι, η συνθήκη της Λωζάννης καθορίζει το καθεστώς για τις μειονότητες που παρέμειναν στις δύο χώρες. Από εκεί και πέρα η προστασία των μειονοτικών τους δικαιωμάτων εδώ και πολλές δεκαετίες δεν αφορά στη Συνθήκη της Λωζάννης, αλλά στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Για αυτό λέω αυτό ότι η «Λωζάννη» είναι παρωχημένο κείμενο. Αν κάποιος ζητήσει δικαστική προστασία για τα μειονοτικά του δικαιώματα, θα προσφύγει για παραβίαση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και όχι για παραβίαση της Συνθήκης της Λωζάννης.
Όσον αφορά τους ισχυρισμούς της Τουρκίας περί αποστρατιωτικοποίησης νησιών μας, είναι πιο περίπλοκο το ζήτημα;
Ας το δούμε αναλυτικά. Έχουμε τρία καθεστώτα αποστρατιωτικοποίησης στο Αιγαίο. Το ένα αφορά στα Δωδεκάνησα που είναι ολικώς αποστρατιωτικοποιημένα βάσει της Συνθήκης των Παρισίων του 1947. Η Τουρκία δεν είναι συμβαλλόμενο μέρος σε αυτήν την συμφωνία, άρα δεν είναι κάτι το οποίο την αφορά. Είναι όπως λέμε στα νομικά «res inter alios acta». Μια πράξη μεταξύ τρίτων. Το δεύτερο καθεστώς αφορά σε Ίμβρο, Τένεδο, Σαμοθράκη και Λήμνο. Όταν ζήτησαν οι σύμμαχοι από τους Τούρκους να αποστρατιωτικοποιήσουν τα Στενά, τους έδωσαν ως δώρο την αποστρατιωτικοποίηση της Λήμνου και της Σαμοθράκης. Το καθεστώς αυτό καταργήθηκε το 1936, με τη Συνθήκη του Μοντρέ. Όσον αφορά τώρα στη Χίο, στη Λέσβο, στη Σάμο και στην Ικαρία, εκεί υπάρχουν κάποιοι περιορισμοί στις δυνάμεις και στα όπλα που θα είναι πάνω σε αυτά τα νησιά.
Οι Τούρκοι λένε πως η Ελλάδα έχει παραβιάσει τις σχετικές συμφωνίες.
Η απάντηση σε αυτό είναι μία: ό,τι απειλείται, δεν αποστρατιωτικοποιείται.
Χαρακτηρίσατε τη Συνθήκη της Λωζάννης ένα «παρωχημένο κείμενο» σήμερα. Παρόλα αυτά, πόσο διαφορετική θα ήταν η Ελλάδα αν δεν υπήρχε;
Αν δεν είχε υπογραφεί η Συνθήκη της Λωζάννης, σήμερα στη Βόρεια Ελλάδα θα κατοικούσαν περίπου μισό εκατομμύριο μουσουλμάνοι. Την ίδια στιγμή, οι πρόσφυγες, οι οποίοι είχαν έρθει από τη Μικρά Ασία δεν θα είχαν πού να εγκατασταθούν. Δηλαδή ένα μεγάλο τμήμα της μιζέριας που ακολούθησε την καταστροφή, θα συνεχιζόταν για πάρα πολλές δεκαετίες. Μην ξεχνάτε πως μέχρι και τη δεκαετία του ‘60 ήταν ορατές οι παραγκουπόλεις των προσφύγων σε διάφορα σημεία των αστικών κέντρων. Όσοι το αγνοούν, ας δουν την ταινία «Μαγική Πόλις» που γυρίστηκε από τον Κούνδουρο το 1954. Φανταστείτε πόσο μεγαλύτερες θα ήταν οι παραγκουπόλεις εάν δεν υπήρχε η αποκατάσταση των ακτημόνων στις γαίες που άφησαν οι μουσουλμάνοι μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών.
Πρέπει να δούμε λίγο και το ιστορικό πλαίσιο της εποχής, όταν υπογράφεται η Συνθήκη της Λωζάννης. Στην Ελλάδα επικρατεί χάος. Χάος, διότι ο εμφύλιος, ο εθνικός διχασμός κατ’ ουσίαν συνεχίζεται απλώς με άλλη μορφή. Η χώρα έχει γονατίσει από τους πρώτους 800.000 πρόσφυγες που έχουν έρθει σε λίγες ημέρες με τα ρούχα που φορούν. Διέτρεχαν άμεσο κίνδυνο να πεθάνουν το επόμενο χρονικό διάστημα από το κρύο και την πείνα. Είναι εξόχως χαρακτηριστική η επιστολή του Νορβηγού εκπροσώπου της Κοινωνίας των Εθνών, Φρίντγιοφ Νάνσεν, ο οποίος γράφει στις 30 Οκτωβρίου του ‘22 πως οι πρόσφυγες μένουν σε αποθήκες, σε εργοστάσια, σε σπίτια, σε εκκλησίες, σε σχολεία, σε χωράφια, σε αυλές σπιτιών, σε κουφάλες δέντρων, σε σπηλιές όπου μπορεί κάθε άνθρωπος να προστατευθεί. Και αναρωτιέται «στις 30 Οκτωβρίου ο καιρός είναι ακόμα καλός. Τι θα γίνει, όμως, όταν ο καιρός αλλάξει;».
Έπαιξαν και οι Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής το ρόλο τους σε αυτή την τραγωδία…
Οι Μεγάλες Δυνάμεις κοιτάζουν πάντα πώς μια διαμάχη μπορεί να εξυπηρετήσει καλύτερα τα δικά τους συμφέροντα. Εμείς μετά την Καταστροφή προσπαθούσαμε απλώς να κρατηθούμε στην επιφάνεια μέσα σε τραγικές συνθήκες. Στη Λωζάννη η Ελλάδα χρησιμοποιήθηκε σε διπλό ρόλο. Από τη μια μεριά ήμασταν απειλή προς την Τουρκία. Εάν δεν υπήρχαν οι απαιτούμενοι συμβιβασμοί από τουρκικής πλευράς στη συνδιάσκεψη, η Στρατιά του Έβρου που είχε φτιάξει η επαναστατική κυβέρνηση της Αθήνας, θα βάδιζε προς την Κωνσταντινούπολη. Από την άλλη η Ελλάδα χρησιμοποιήθηκε ως «καρότο». Οι Σύμμαχοι πίεζαν τους Τούρκους να συμφωνήσουν και εάν συμμορφώνονταν τους έδιναν «ανέξοδα δώρα» εις βάρος των ελληνικών συμφερόντων. Για παράδειγμα όταν η Τουρκία στην ανακωχή των Μουδανιών, αποδέχτηκε να παραμείνει η περιοχή των Στενών και της Κωνσταντινουπόλεως υπό συμμαχικό έλεγχο μέχρι την ολοκλήρωση της Συνδιάσκεψης στη Λωζάννη, οι Σύμμαχοι της έδωσαν την Ανατολική Θράκη., Αργότερα, όταν η Τουρκία αποδέχθηκε το σχέδιο των Βρετανών, των Γάλλων και των Ιταλών για τον διάπλου των Στενών των Δαρδανελίων, την ίδια εκείνη ημέρα τους εκχώρησαν κατά κυριαρχία την Ίμβρο και την Τένεδο.
Σε ποιες ενέργειες προτίθεται να προβεί η σημερινή κυβέρνηση ώστε να υπάρξει από πλευράς της Τουρκίας σεβασμός στο Διεθνές Δίκαιο και στη Συνθήκη της Λωζάννης;
Δυστυχώς οι απαντήσεις και στα δύο ερωτήματα, σεβασμός στο διεθνές δίκαιο και στη Συνθήκη Λωζάννης εμπεριέχει ως απάντηση τη στρατιωτική ισχύ. Εννοείται βεβαίως ότι υπάρχει πάντα η ετοιμότητα να προσφύγουμε σε διεθνές δικαιοδοτικό όργανο για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ σε Αιγαίο και ανατολική Μεσόγειο.
ΤΟ ΒΗΜΑ